Sự chia rẽ Trung-Xô là sự phá vỡ quan hệ chính trị giữa Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Liên Xô do sự khác biệt về học thuyết nảy sinh từ cách hiểu khác nhau và ứng dụng thực tế của chủ nghĩa Mác-Lênin, do bị ảnh hưởng bởi địa chính trị tương ứng của họ trong Chiến tranh Lạnh (1947-1991).
Vào cuối những năm 1950 và đầu những năm 1960, các cuộc tranh luận giữa Trung-Xô về cách giải thích chủ nghĩa Mác chính thống đã trở thành những tranh cãi cụ thể về các chính sách phi Stalin hóa quốc gia và chung sống hòa bình quốc tế của Liên Xô. Khối phương Tây, mà người sáng lập Trung Quốc Mao Trạch Đông đã chỉ trích là chủ nghĩa xét lại. Trên nền tảng ý thức hệ đó, Trung Quốc có lập trường hiếu chiến với thế giới phương Tây và công khai bác bỏ chính sách chung sống hòa bình giữa Khối phương Tây và Khối phía Đông của Liên Xô. Ngoài ra, Bắc Kinh không hài lòng với mối quan hệ ngày càng tăng của Liên Xô với Ấn Độ do các yếu tố như tranh chấp biên giới Trung-Ấn, và Moscow sợ rằng Mao quá thờ ơ trước sự khủng khiếp của chiến tranh hạt nhân.
Năm 1956, bí thư thứ nhất của Đảng CS Liên Xô – Nikita Khrushchev đã tố cáo Stalin và Chủ nghĩa Stalin trong bài phát biểu Về sự sùng bái cá nhân và những hậu quả của nó, đồng thời bắt đầu phi Stalin hóa Liên Xô. Mao và giới lãnh đạo Trung Quốc đã kinh hoàng khi CHND Trung Hoa và Liên Xô dần dần khác biệt trong cách giải thích và áp dụng lý thuyết của Chủ nghĩa Lenin. Đến năm 1961, sự khác biệt về ý thức hệ khó chữa của họ đã khiến CHND Trung Hoa chính thức tố cáo chủ nghĩa cộng sản của Liên Xô là công việc của “những kẻ phản bội theo chủ nghĩa xét lại” ở Liên Xô. CHND Trung Hoa cũng tuyên bố Liên Xô là đế quốc xã hội chủ nghĩa. Đối với các nước Khối phía Đông, sự chia rẽ Trung-Xô là câu hỏi ai sẽ lãnh đạo cuộc cách mạng cho chủ nghĩa cộng sản thế giới và ai (Trung Quốc hay Liên Xô) mà các đảng tiên phong trên thế giới sẽ nhờ đến lời khuyên chính trị, viện trợ tài chính và hỗ trợ quân sự. Theo hướng đó, cả hai quốc gia đều cạnh tranh để giành quyền lãnh đạo chủ nghĩa cộng sản thế giới thông qua các đảng tiên phong có nguồn gốc từ các quốc gia trong phạm vi ảnh hưởng của họ.
Ở thế giới phương Tây, sự chia rẽ giữa Trung Quốc và Liên Xô đã biến cuộc Chiến tranh Lạnh hai cực thành một cuộc chiến tranh ba cực. Sự kình địch đã tạo điều kiện cho Mao thực hiện việc nối lại quan hệ Trung-Mỹ với chuyến thăm Trung Quốc của Tổng thống Hoa Kỳ Richard Nixon năm 1972. Ở phương Tây, chính sách ngoại giao tam giác và liên kết nổi lên. Giống như sự chia rẽ Tito-Stalin, sự xuất hiện của sự chia rẽ Trung-Xô cũng làm suy yếu khái niệm về chủ nghĩa cộng sản nguyên khối, nhận thức của phương Tây rằng các quốc gia cộng sản được thống nhất với nhau và sẽ không có xung đột ý thức hệ đáng kể. Tuy nhiên, cả Liên Xô và Trung Quốc đều tiếp tục hợp tác với Bắc Việt Nam trong Chiến tranh Việt Nam vào những năm 1970, bất chấp sự cạnh tranh ở những nơi khác. Trong lịch sử, sự chia rẽ Trung-Xô đã tạo điều kiện thuận lợi cho Chính sách thực dụng Mác-Lenin mà Mao đã thiết lập địa chính trị ba cực (Trung Quốc – Hoa Kỳ – Liên Xô) của Chiến tranh Lạnh giai đoạn cuối (1956-1991) để tạo ra một mặt trận chống Liên Xô, trong đó Những người theo chủ nghĩa Mao kết nối với Thuyết Tam thế giới. Theo Lüthi, không có “bằng chứng tài liệu nào cho thấy Trung Quốc hay Liên Xô nghĩ về mối quan hệ của họ trong khuôn khổ tam giác trong thời kỳ này”.
Nguồn gốc
Đồng minh bất đắc dĩ
Tại chiến trường châu Á của Thế chiến II, Tướng quân Tưởng Giới Thạch của Quốc dân Đảng đã bị bắt cóc bởi một trong những sĩ quan của chính ông ta và buộc phải liên minh với Mao Trạch Đông của ĐCSTQ với tư cách là những người đồng tham chiến bất đắc dĩ để trục xuất Đế quốc Nhật Bản khỏi Trung Quốc.
Trong Chiến tranh Trung-Nhật lần thứ hai, Đảng Cộng sản Trung Quốc và Quốc dân đảng theo chủ nghĩa dân tộc đã gác lại cuộc nội chiến của họ để trục xuất Đế quốc Nhật Bản khỏi Trung Hoa Dân Quốc. Để đạt được mục đích đó, nhà lãnh đạo Liên Xô, Joseph Stalin, đã ra lệnh cho Mao Trạch Đông, lãnh đạo ĐCSTQ, hợp tác với Tướng quân Tưởng Giới Thạch, lãnh đạo Quốc Dân Đảng, trong cuộc chiến chống Nhật Bản. Sau khi Nhật Bản đầu hàng vào cuối Thế chiến II, cả hai bên lại tiếp tục cuộc nội chiến, mà phe cộng sản đã thắng đến năm 1949.
Khi chiến tranh kết thúc, Stalin khuyên Mao không nên nắm quyền chính trị vào thời điểm đó mà thay vào đó, hãy hợp tác với Tưởng do Hiệp ước Hữu nghị và Liên minh Liên Xô-Quốc dân đảng năm 1945. Mao tuân theo Stalin trong tình đoàn kết cộng sản. Tuy nhiên, ba tháng sau khi Nhật Bản đầu hàng, vào tháng 11/1945, khi Tưởng phản đối việc sáp nhập Tannu Uriankhai (Mông Cổ) vào Liên Xô, Stalin đã phá vỡ hiệp ước yêu cầu Hồng quân rút khỏi Mãn Châu (trao quyền kiểm soát khu vực cho Mao) và ra lệnh cho Tướng Rodion Malinovsky trao cho Tàu cộng vũ khí còn sót lại của Nhật.
Trong thời kỳ 5 năm sau Thế chiến II, Hoa Kỳ đã tài trợ một phần cho Tưởng, đảng chính trị theo chủ nghĩa dân tộc của ông ta và Quân đội Cách mạng Quốc gia. Tuy nhiên, Washington đã gây áp lực nặng nề lên Tưởng để thành lập một chính phủ chung với những người cộng sản. Đặc phái viên Hoa Kỳ George Marshall đã dành 13 tháng ở Trung Quốc để cố gắng môi giới hòa bình nhưng không thành công. Trong giai đoạn ba năm kết thúc Nội chiến Trung Quốc, ĐCSTQ đã đánh bại và trục xuất Quốc Dân Đảng khỏi Trung Quốc đại lục. Do đó, Quốc Dân Đảng rút về Đài Loan vào tháng 12/1949.
Cách mạng Cộng sản Trung Quốc
Là một nhà lý thuyết cách mạng của chủ nghĩa cộng sản đang tìm cách hiện thực hóa một nhà nước xã hội chủ nghĩa ở Trung Quốc, Mao đã phát triển và điều chỉnh hệ tư tưởng đô thị của chủ nghĩa Mác Chính thống để áp dụng thực tế vào các điều kiện nông nghiệp của Trung Quốc thời tiền công nghiệp và người dân Trung Quốc. Quá trình Hán hóa chủ nghĩa Mác-Lênin, Tư tưởng Mao Trạch Đông của Mao, coi chủ nghĩa thực dụng chính trị là ưu tiên hàng đầu để thực hiện quá trình hiện đại hóa nhanh chóng đất nước và con người, và tính chính thống về ý thức hệ là ưu tiên thứ yếu vì chủ nghĩa Mác chính thống bắt nguồn để áp dụng thực tế vào các điều kiện kinh tế xã hội Tây Âu công nghiệp hóa vào thế kỷ XIX.
Trong Nội chiến Trung Quốc năm 1947, Mao cử nhà báo Hoa Kỳ Anna Louise Strong đến phương Tây, mang theo các tài liệu chính trị giải thích tương lai xã hội chủ nghĩa của Trung Quốc, và yêu cầu cô ấy “đưa chúng cho các nhà lãnh đạo Đảng ở Hoa Kỳ và Châu Âu”, để họ hiểu rõ hơn về Cách mạng Cộng sản Trung Quốc, nhưng không “cần thiết phải đưa họ đến Moscow.”
Mao tin tưởng Mạnh vì bài báo tích cực của cô ấy về ông, với tư cách là một nhà lý luận về chủ nghĩa cộng sản, trong bài báo “Tư tưởng của Mao Trạch Đông”, và về cuộc cách mạng cộng sản của ĐCSTQ, trong cuốn sách năm 1948 Dawn Comes Up Like Thunder Out of China: An Intimate Account of the Libered Areas in China, báo cáo rằng thành tựu trí tuệ của Mao là “thay đổi chủ nghĩa Mác từ [hình thức] châu Âu sang [hình thức] châu Á… theo những cách mà cả Marx và Lenin đều không thể mơ tới”.
Hiệp ước hữu nghị Trung-Xô
Năm 1950, Mao và Stalin bảo vệ lợi ích quốc gia của Trung Quốc và Liên Xô bằng Hiệp ước Hữu nghị, Liên minh và Tương trợ. Hiệp ước đã cải thiện mối quan hệ địa chính trị của hai nước trên các cấp độ chính trị, quân sự và kinh tế. Sự hào phóng của Stalin đối với Mao bao gồm khoản vay 300 triệu đô-la; viện trợ quân sự, nếu Nhật Bản tấn công Trung Quốc; và việc chuyển giao Đường sắt phía Đông Trung Quốc ở Mãn Châu, Cảng Arthur và Đại Liên cho Trung Quốc kiểm soát. Đổi lại, CHND Trung Hoa công nhận nền độc lập của Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ.
Mặc dù có những điều khoản thuận lợi, hiệp ước hữu nghị xã hội chủ nghĩa đã bao gồm CHND Trung Hoa trong quyền bá chủ địa chính trị của Liên Xô, nhưng không giống như chính phủ của các quốc gia vệ tinh của Liên Xô ở Đông Âu, Liên Xô không kiểm soát chính phủ của Mao. Trong sáu năm, sự khác biệt lớn giữa cách giải thích và ứng dụng chủ nghĩa Mác-Lênin giữa Liên Xô và Trung Quốc đã làm vô hiệu Hiệp ước Hữu nghị Trung-Xô.
Năm 1953, dưới sự hướng dẫn của các nhà kinh tế Liên Xô, CHND Trung Hoa đã áp dụng mô hình kinh tế kế hoạch hóa của Liên Xô, trong đó ưu tiên hàng đầu là phát triển công nghiệp nặng và ưu tiên thứ hai là sản xuất hàng tiêu dùng. Sau đó, phớt lờ hướng dẫn của các cố vấn kỹ thuật, Mao đã phát động Đại Nhảy Vọt để biến Trung Quốc nông nghiệp thành một quốc gia công nghiệp hóa với những hậu quả tai hại cho người dân và đất đai. Các mục tiêu phi thực tế của Mao về sản xuất nông nghiệp đã không được thực hiện do lập kế hoạch và thực hiện kém, điều này làm trầm trọng thêm nạn đói ở nông thôn và làm tăng số người chết do Nạn đói lớn ở Trung Quốc, hậu quả của ba năm hạn hán và thời tiết xấu.
Quan hệ xã hội chủ nghĩa được hàn gắn
Năm 1954, bí thư thứ nhất của Liên Xô Nikita Khrushchev đã sửa chữa quan hệ giữa Liên Xô và CHND Trung Hoa bằng các hiệp định thương mại, một sự thừa nhận chính thức về sự bất công về kinh tế của Stalin đối với CHND Trung Hoa, 15 dự án phát triển công nghiệp và trao đổi kỹ thuật viên (khoảng 10.000) và cố vấn chính trị (khoảng năm 1.500), trong khi những người lao động Trung Quốc được gửi đến để bù đắp tình trạng thiếu lao động thủ công ở Siberia. Mặc dù vậy, Mao và Khrushchev không ưa nhau, cả về mặt cá nhân lẫn ý thức hệ. Tuy nhiên, đến năm 1955, do Khrushchev đã hàn gắn quan hệ của Liên Xô với Mao và Trung Quốc, 60% hàng xuất khẩu của CHNDTH được chuyển sang Liên Xô, theo kế hoạch 5 năm của Trung Quốc bắt đầu từ năm 1953.
Những bất mãn của việc phi Stalin hóa
Đầu năm 1956, quan hệ Trung-Xô bắt đầu xấu đi, sau khi Khrushchev phi Stalin hóa Liên Xô, mà ông khởi xướng bằng bài phát biểu Về sự sùng bái cá nhân và những hậu quả của nó chỉ trích Stalin và chủ nghĩa Stalin – đặc biệt là Cuộc thanh trừng vĩ đại của xã hội Xô viết, của cấp bậc của Lực lượng Vũ trang Liên Xô và của Đảng Cộng sản Liên Xô (CPSU). Trong bối cảnh phi Stalin hóa, định hướng ý thức hệ của CPSU đã thay đổi – từ sự đối đầu của Stalin với phương Tây sang sự chung sống hòa bình của Khrushchev cùng với nó – đã đặt ra các vấn đề về uy tín ý thức hệ và quyền lực chính trị đối với Mao, người đã bắt chước phong cách lãnh đạo của Stalin và áp dụng thực tế chủ nghĩa Mác-Lênin vào sự phát triển của chủ nghĩa xã hội đặc sắc Trung Quốc và CHND Trung Hoa với tư cách là một quốc gia.
Cách mạng Hungary năm 1956 chống lại sự cai trị của Mát-xcơ-va là một mối quan tâm chính trị nghiêm trọng đối với Mao, bởi vì nó cần sự can thiệp của quân đội để đàn áp, và sự xuất hiện của nó đã làm suy yếu tính hợp pháp chính trị của Đảng Cộng sản trong chính phủ. Để đối phó với sự bất mãn đó của các thành viên châu Âu thuộc Khối Đông Âu, Đảng Cộng sản Trung Quốc đã tố cáo quá trình phi Stalin hóa của Liên Xô là chủ nghĩa xét lại, đồng thời tái khẳng định hệ tư tưởng, chính sách và thực tiễn theo chủ nghĩa Stalin của chính phủ Mao là con đường đúng đắn để đạt được chủ nghĩa xã hội ở Trung Quốc. Sự kiện này, cho thấy sự khác biệt giữa Trung-Xô trong thực tiễn và cách giải thích chủ nghĩa Mác-Lênin, bắt đầu phá vỡ “chủ nghĩa cộng sản nguyên khối” – nhận thức của phương Tây về sự thống nhất ý thức hệ tuyệt đối trong Khối phía Đông.
Theo quan điểm của Mao, sự thành công của chính sách đối ngoại chung sống hòa bình với phương Tây của Liên Xô sẽ cô lập CHND Trung Hoa về mặt địa chính trị; trong khi Cách mạng Hungary chỉ ra khả năng nổi dậy ở Trung Quốc và trong phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc. Để ngăn chặn sự bất mãn như vậy, vào năm 1956, Mao đã phát động Chiến dịch Trăm hoa đua nở tự do hóa chính trị – quyền tự do ngôn luận để công khai chỉ trích chính phủ, bộ máy quan liêu và ĐCSTQ. Tuy nhiên, chiến dịch đã tỏ ra quá thành công khi những lời chỉ trích thẳng thừng nhắm vào Mao được lên tiếng. Do các quyền tự do tương đối của Liên Xô phi Stalin hóa, Mao giữ lại mô hình Stalin về nền kinh tế, chính phủ và xã hội theo chủ nghĩa Mác-Lenin.
Sự khác biệt về ý thức hệ giữa Mao và Khrushchev đã làm trầm trọng thêm sự bất an của nhà lãnh đạo cộng sản mới ở Trung Quốc. Sau cuộc nội chiến ở Trung Quốc, Mao đặc biệt nhạy cảm với những thay đổi ý thức hệ có thể làm suy yếu Đảng Cộng sản Trung Quốc. Trong thời đại bão hòa bởi hình thức bất ổn ý thức hệ này, chủ nghĩa chống Stalin của Khrushchev có tác động đặc biệt đến Mao. Mao tự coi mình là hậu duệ của dòng dõi chủ nghĩa Mác-Lênin lâu đời mà Stalin là tượng đài gần nhất. Các nhà lãnh đạo Trung Quốc bắt đầu liên kết người kế nhiệm Stalin với các phần tử chống đảng ở Trung Quốc. Khrushchev bị coi là người theo chủ nghĩa xét lại. Tình cảm phổ biến ở Trung Quốc coi Khrushchev là đại diện của tầng lớp thượng lưu, và những người theo chủ nghĩa Mác-Lênin của Trung Quốc coi nhà lãnh đạo này như một kẻ phá hoại dự án cộng sản.
Tình cảm phổ biến ở Trung Quốc đã thay đổi khi các chính sách của Khrushchev thay đổi. Stalin đã chấp nhận rằng Liên Xô sẽ gánh vác phần lớn gánh nặng kinh tế của Chiến tranh Triều Tiên, nhưng khi Khrushchev lên nắm quyền, ông đã tạo ra một kế hoạch trả nợ, theo đó CHND Trung Hoa sẽ hoàn trả cho Liên Xô trong vòng 8 năm. Tuy nhiên, Trung Quốc đang gặp phải tình trạng thiếu lương thực nghiêm trọng vào thời điểm này, và khi các chuyến hàng ngũ cốc được chuyển đến Liên Xô thay vì cung cấp lương thực cho người dân Trung Quốc, niềm tin vào Liên Xô đã giảm mạnh. Những thay đổi chính sách này được giải thích là Khrushchev từ bỏ dự án cộng sản và bản sắc chung của các quốc gia là những người theo chủ nghĩa Mác-Lênin. Kết quả là Khrushchev trở thành con dê tế thần của Mao trong cuộc khủng hoảng lương thực ở Trung Quốc.
Trung Quốc cực đoan hóa và mất lòng tin
Trong nửa đầu năm 1958, nền chính trị trong nước của Trung Quốc đã phát triển giọng điệu chống Liên Xô từ sự bất đồng ý thức hệ đối với việc phi Stalin hóa và quá trình cực đoan hóa diễn ra trước Đại nhảy vọt. Nó trùng hợp với sự nhạy cảm lớn hơn của Trung Quốc đối với các vấn đề chủ quyền và kiểm soát đối với chính sách đối ngoại – đặc biệt là vấn đề Đài Loan có liên quan. Kết quả là Trung Quốc ngày càng miễn cưỡng hợp tác với Liên Xô. Sự xấu đi của mối quan hệ thể hiện trong suốt cả năm.
Vào tháng 4, Liên Xô đề xuất xây dựng một máy phát vô tuyến chung. Trung Quốc đã từ chối nó sau khi phản đối đề xuất rằng máy phát thuộc sở hữu của Trung Quốc và việc sử dụng của Liên Xô chỉ được giới hạn trong thời chiến. Một đề xuất tương tự của Liên Xô vào tháng 7 cũng bị từ chối. Vào tháng 6, Trung Quốc đã yêu cầu Liên Xô hỗ trợ phát triển tàu ngầm tấn công hạt nhân. Tháng sau, Liên Xô đề xuất xây dựng một hạm đội tàu ngầm chiến lược chung, nhưng đề xuất được đưa ra không đề cập đến loại tàu ngầm. Đề xuất này đã bị Mao bác bỏ mạnh mẽ vì tin rằng Liên Xô muốn kiểm soát bờ biển và tàu ngầm của Trung Quốc. Khrushchev đã bí mật đến thăm Bắc Kinh vào đầu tháng 8 trong một nỗ lực không thành công để cứu vãn đề xuất; Mao đang trong một cuộc đấu tranh ý thức hệ và sẽ không chấp nhận. Cuộc họp kết thúc với một thỏa thuận xây dựng đài phát thanh đã bị từ chối trước đó bằng các khoản vay của Liên Xô.
Thiệt hại thêm nữa là do Khủng hoảng eo biển Đài Loan lần thứ hai vào cuối tháng 8. Trung Quốc đã không thông báo hoặc tham khảo ý kiến của Liên Xô trước khi bắt đầu cuộc xung đột, mâu thuẫn với mong muốn trước đây của Trung Quốc là chia sẻ thông tin cho các vấn đề đối ngoại và vi phạm – ít nhất là trên tinh thần – hiệp ước hữu nghị Trung-Xô. Điều này có thể một phần là để phản ứng lại điều mà Trung Quốc coi là phản ứng rụt rè của Liên Xô đối với phương Tây trong cuộc khủng hoảng Liban năm 1958 và cuộc đảo chính ở Iraq năm 1958. Liên Xô đã chọn công khai ủng hộ Trung Quốc vào cuối tháng 8, nhưng trở nên lo ngại khi Mỹ đáp trả bằng những lời đe dọa ngầm về chiến tranh hạt nhân vào đầu tháng 9 và thông điệp lẫn lộn từ Trung Quốc. Trung Quốc tuyên bố rằng mục tiêu của họ là nối lại các cuộc đàm phán cấp đại sứ đã bắt đầu sau Cuộc khủng hoảng eo biển Đài Loan lần thứ nhất, đồng thời coi cuộc khủng hoảng là sự khởi đầu của một cuộc chiến tranh hạt nhân với khối tư bản.
Chính sách bên bờ vực chiến tranh hạt nhân của Trung Quốc là mối đe dọa đối với sự chung sống hòa bình. Cuộc khủng hoảng và các cuộc đàm phán giải trừ hạt nhân đang diễn ra với Mỹ đã giúp thuyết phục Liên Xô từ bỏ cam kết năm 1957 về việc chuyển giao một quả bom hạt nhân mẫu cho Trung Quốc. Vào thời điểm này, Liên Xô đã giúp tạo nền tảng cho chương trình vũ khí hạt nhân của Trung Quốc.
Hai người Trung Quốc
Trong suốt những năm 1950, Khrushchev duy trì quan hệ Trung-Xô tích cực với viện trợ nước ngoài, đặc biệt là công nghệ hạt nhân cho dự án bom nguyên tử của Trung Quốc, Dự án 596. Tuy nhiên, căng thẳng chính trị vẫn tiếp diễn do các lợi ích kinh tế từ chính sách chung sống hòa bình của Liên Xô đã làm mất uy tín địa chính trị của CHND Trung Hoa hiếu chiến đối với các quốc gia dưới quyền bá chủ của Trung Quốc, đặc biệt là sau thất bại trong việc nối lại quan hệ giữa CHND Trung Hoa và Hoa Kỳ. Trong phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc, thất bại ngoại giao Trung-Mỹ đó và sự hiện diện của vũ khí hạt nhân của Mỹ ở Đài Loan đã biện minh cho các chính sách đối ngoại đối đầu của Mao với Đài Loan.
Vào cuối năm 1958, ĐCSTQ đã hồi sinh sự sùng bái cá nhân trong thời kỳ du kích của Mao để miêu tả Mao Chủ tịch là nhà lãnh đạo có tầm nhìn xa, lôi cuốn duy nhất đủ điều kiện để kiểm soát chính sách, chính quyền và huy động quần chúng cần thiết để thực hiện Đại nhảy vọt nhằm công nghiệp hóa Trung Quốc. Hơn nữa, đối với Khối phía Đông, Mao miêu tả cuộc chiến của CHND Trung Hoa với Đài Loan và quá trình hiện đại hóa nhanh chóng của Đại nhảy vọt như những ví dụ của chủ nghĩa Stalin về chủ nghĩa Mác-Lenin thích ứng với các điều kiện của Trung Quốc. Những hoàn cảnh này cho phép cạnh tranh Trung-Xô về ý thức hệ, và Mao công khai chỉ trích các chính sách kinh tế và đối ngoại của Khrushchev là đi chệch khỏi chủ nghĩa Mác-Lenin.
Bắt đầu tranh chấp
Đối với Mao, các sự kiện trong giai đoạn 1958-1959 chỉ ra rằng Khrushchev không đáng tin cậy về mặt chính trị với tư cách là một người theo chủ nghĩa Mác chính thống. Năm 1959, Bí thư thứ nhất Khrushchev gặp Tổng thống Hoa Kỳ Dwight Eisenhower để giảm bớt căng thẳng địa chính trị giữa Hoa Kỳ và Liên Xô. Để đạt được mục tiêu đó, Liên Xô: (i) từ bỏ thỏa thuận hỗ trợ kỹ thuật để phát triển Dự án 596 và (ii) đứng về phía Ấn Độ trong Chiến tranh Trung-Ấn. Mỗi lần hợp tác giữa Hoa Kỳ và Liên Xô đều xúc phạm Mao và ông ta coi Khrushchev là một kẻ cơ hội đã trở nên quá khoan dung với phương Tây. ĐCSTQ nói rằng CPSU tập trung quá nhiều vào “sự hợp tác của Liên Xô-Mỹ để thống trị thế giới”, với các hành động địa chính trị mâu thuẫn với chủ nghĩa Mác-Lenin.
Cuộc gặp mặt đối mặt cuối cùng giữa Mao và Khruschev diễn ra vào ngày 2/10/1959, khi Khrushchev đến thăm Bắc Kinh để đánh dấu kỷ niệm 10 năm Cách mạng Trung Quốc. Đến thời điểm này, các mối quan hệ đã trở nên xấu đi đến mức người Trung Quốc tìm mọi cách để làm bẽ mặt nhà lãnh đạo Liên Xô – chẳng hạn, không có đội danh dự chào đón ông, không nhà lãnh đạo Trung Quốc nào phát biểu, và khi Khrushchev khăng khăng đòi phát biểu bài phát biểu của riêng mình, không có micrô nào được cung cấp. Bài phát biểu được đề cập sẽ có nội dung ca ngợi Tổng thống Hoa Kỳ Eisenhower, người mà Khrushchev mới gặp, rõ ràng là một sự xúc phạm có chủ ý đối với Trung Quốc Cộng sản. Các nhà lãnh đạo của hai quốc gia xã hội chủ nghĩa sẽ không gặp lại nhau trong 30 năm tới.
Khrushchev chỉ trích Albania tại Đại hội CPSU lần thứ 22
Vào tháng 6/1960, ở đỉnh cao của quá trình phi Stalin hóa, Liên Xô đã tố cáo Cộng hòa Nhân dân Albania là một quốc gia lạc hậu về chính trị vì đã coi chủ nghĩa Stalin là chính phủ và mô hình của chủ nghĩa xã hội. Đổi lại, Bao Sansan nói rằng thông điệp của ĐCSTQ đối với các cán bộ ở Trung Quốc là: “Khi Khrushchev ngừng viện trợ của Nga cho Albania, Hoxha đã nói với người dân của mình: “Ngay cả khi chúng tôi phải ăn rễ cỏ để sống, chúng tôi sẽ không lấy bất cứ thứ gì của Nga”. Trung Quốc không có tội theo chủ nghĩa sô-vanh, và đã ngay lập tức gửi lương thực đến đất nước anh em của chúng tôi”.
Trong bài phát biểu khai mạc tại Đại hội Đảng lần thứ 22 của CPSU vào ngày 17/10/1961 tại Moscow, Khrushchev một lần nữa chỉ trích Albania là một quốc gia lạc hậu về chính trị và Đảng Lao động Albania cũng như ban lãnh đạo của nó, bao gồm cả Enver Hoxha, vì đã từ chối ủng hộ các cải cách chống lại chính sách của Stalin. Di sản, bên cạnh những lời chỉ trích của họ về việc nối lại quan hệ với Nam Tư, dẫn đến sự chia rẽ giữa Liên Xô và Albania. Đáp lại lời quở trách này, vào ngày 19/10, phái đoàn đại diện cho Trung Quốc tại Đại hội Đảng do Thủ tướng Trung Quốc Chu Ân Lai dẫn đầu đã chỉ trích gay gắt lập trường của Moscow đối với Tirana: “Chúng tôi cho rằng nếu không may nảy sinh tranh chấp hoặc khác biệt giữa các đảng anh em hoặc các quốc gia anh em, thì tranh chấp đó cần được giải quyết một cách kiên nhẫn trên tinh thần của chủ nghĩa quốc tế vô sản và theo các nguyên tắc bình đẳng và nhất trí thông qua tham vấn. Sự chỉ trích công khai, một chiều đối với bất kỳ đảng huynh đệ nào không giúp ích gì cho sự đoàn kết và không hữu ích trong việc giải quyết các vấn đề. Không thể coi việc công khai tranh chấp giữa các đảng anh em, các nước anh em trước mặt kẻ thù là một thái độ Mác-Lênin nghiêm túc”.
Sau đó, vào ngày 21/10, Chu đến thăm Lăng Lenin (khi đó vẫn đang chôn cất thi hài của Stalin), đặt hai vòng hoa ở chân lăng, một trong số đó có dòng chữ “Dành riêng cho người theo chủ nghĩa Mác vĩ đại, đồng chí Stalin”. Ngày 23/10, phái đoàn Trung Quốc rời Mátxcơva về Bắc Kinh sớm, trước khi Đại hội kết thúc. Trong vòng vài ngày, Khrushchev đã đưa thi thể của Stalin ra khỏi lăng.
Mao, Khrushchev và Mỹ
Năm 1960, Mao kỳ vọng Khrushchev sẽ đối phó quyết liệt với Dwight D. Eisenhower bằng cách buộc ông ta phải chịu trách nhiệm về việc Liên Xô đã bắn hạ một máy bay do thám U-2, việc CIA chụp ảnh các căn cứ quân sự ở Liên Xô; hoạt động gián điệp trên không mà Hoa Kỳ cho biết đã bị ngừng lại. Tại Paris, tại cuộc họp Hội nghị thượng đỉnh Bốn cường quốc, Khrushchev đã yêu cầu và không nhận được lời xin lỗi của Eisenhower về việc CIA tiếp tục do thám Liên Xô trên không. Tại Trung Quốc, Mao và ĐCSTQ giải thích việc Eisenhower từ chối xin lỗi là không tôn trọng chủ quyền quốc gia của các nước xã hội chủ nghĩa, và tổ chức các cuộc mít tinh chính trị rầm rộ yêu cầu Khrushchev đối đầu quân sự với những kẻ xâm lược Hoa Kỳ; nếu không có hành động quyết đoán như vậy, Khrushchev đã mất mặt trước CHND Trung Hoa.
Tại thủ đô Bucharest của Ru-ma-ni, tại Hội nghị Quốc tế các Đảng Cộng sản và Công nhân (tháng 11/1960), Mao và Khrushchev lần lượt công kích cách giải thích của Liên Xô và Trung Quốc về chủ nghĩa Mác-Lênin là con đường sai lầm dẫn đến chủ nghĩa xã hội thế giới ở Liên Xô và Trung Quốc. Mao nói rằng việc Khrushchev nhấn mạnh vào hàng tiêu dùng và sự dư dả vật chất sẽ khiến Liên Xô trở nên mềm yếu và không mang tính cách mạng về mặt tư tưởng, Khrushchev trả lời: “Nếu chúng ta không thể hứa với người dân điều gì, ngoại trừ cách mạng, họ sẽ gãi đầu và nói: “Có gaulash ngon có phải là hơn không?”.
Công kích cá nhân
Vào những năm 1960, những cuộc tranh cãi gay gắt trước công chúng về học thuyết Mác-Lênin đã mô tả mối quan hệ giữa những người Trung Quốc theo chủ nghĩa Stalin cứng rắn và những người Cộng sản Liên Xô thời hậu Stalin. Tại Đại hội Đảng Cộng sản Romania, sĩ quan cấp cao của ĐCSTQ Bành Chân đã cãi nhau với Khrushchev, sau khi Khrushchev xúc phạm Mao là một người theo chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc, một nhà thám hiểm địa chính trị và một người theo chủ nghĩa tư tưởng lệch lạc khỏi chủ nghĩa Mác-Lênin. Đổi lại, Bành xúc phạm Khrushchev là một người theo chủ nghĩa xét lại mà chế độ cho thấy ông là một nhà cai trị “gia trưởng, độc đoán và chuyên chế”. Trong sự kiện này, Khrushchev đã tố cáo CHND Trung Hoa với 80 trang chỉ trích trước đại hội của CHND Trung Hoa.
Đáp lại những lời lăng mạ, Khrushchev đã rút 1.400 kỹ thuật viên Liên Xô khỏi CHND Trung Hoa, đồng thời hủy bỏ khoảng 200 dự án khoa học chung. Đáp lại, Mao biện minh cho niềm tin của mình rằng Khrushchev bằng cách nào đó đã gây ra những thất bại kinh tế lớn của Trung Quốc và nạn đói xảy ra trong thời kỳ Đại nhảy vọt. Tuy nhiên, CHND Trung Hoa và Liên Xô vẫn là những đồng minh thực dụng, điều này cho phép Mao xoa dịu nạn đói ở Trung Quốc và giải quyết các tranh chấp biên giới Trung-Ấn. Đối với Mao, Khrushchev đã đánh mất quyền lực chính trị và uy tín về ý thức hệ, bởi vì sự hòa hoãn giữa Mỹ và Liên Xô của ông đã dẫn đến hoạt động gián điệp quân sự (trên không) thành công chống lại Liên Xô và đối đầu công khai với một kẻ thù tư bản không khoan nhượng. Tính toán sai lầm về con người và hoàn cảnh của Khrushchev đã vô hiệu hóa chính sách ngoại giao Xô-Mỹ tại Hội nghị thượng đỉnh bốn cường quốc ở Paris.
Chủ nghĩa cộng sản nguyên khối bị rạn nứt
Cuối năm 1962, Khủng hoảng tên lửa Cuba kết thúc khi Mỹ và Liên Xô lần lượt đồng ý loại bỏ tên lửa hạt nhân tầm trung PGM-19 Jupiter khỏi Ý và Thổ Nhĩ Kỳ, đồng thời loại bỏ tên lửa hạt nhân tầm trung R-12 Dvina và R-14 Chusovaya ở Cuba. Trong bối cảnh chia rẽ Trung-Xô, Mao nói rằng việc Liên Xô ngừng hoạt động quân sự là sự phản bội của Khrushchev đối với địa chính trị Mác-Lênin.
Vào cuối năm 1961, tại Đại hội lần thứ 22 của CPSU, CHND Trung Hoa và Liên Xô đã xem xét lại những tranh cãi về học thuyết của họ về cách giải thích và áp dụng chính thống chủ nghĩa Mác-Lênin. Vào tháng 12/1961, Liên Xô cắt đứt quan hệ ngoại giao với Albania, khiến tranh chấp Trung-Xô leo thang từ cấp chính đảng lên cấp chính phủ quốc gia.
Cuối năm 1962, CHND Trung Hoa cắt đứt quan hệ với Liên Xô vì Khrushchev không gây chiến với Mỹ vì Khủng hoảng tên lửa Cuba. Về sự mất mặt đó của Liên Xô, Mao nói rằng “Khrushchev đã chuyển từ chủ nghĩa phiêu lưu sang chủ nghĩa đầu hàng” với một cuộc đình chiến quân sự, song phương, được đàm phán. Khrushchev trả lời rằng các chính sách đối ngoại hiếu chiến của Mao sẽ dẫn đến một cuộc chiến tranh hạt nhân Đông-Tây. Đối với các cường quốc phương Tây, việc ngăn chặn cuộc chiến tranh nguyên tử bị đe dọa bởi Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba đã khiến việc giải trừ vũ khí hạt nhân trở thành ưu tiên chính trị của họ. Cuối cùng, Hoa Kỳ, Vương quốc Anh và Liên Xô đã đồng ý với Hiệp ước cấm thử nghiệm hạt nhân một phần vào năm 1963, chính thức cấm các vụ thử nghiệm kích nổ hạt nhân trong bầu khí quyển của Trái đất, vào năm 1963 không gian bên ngoài và dưới nước – nhưng vẫn cho phép thử nghiệm và kích nổ bom nguyên tử dưới lòng đất. Vào thời điểm đó, chương trình vũ khí hạt nhân của CHND Trung Hoa, Dự án 596, mới ra đời, và Mao coi hiệp ước cấm thử nghiệm là nỗ lực của các cường quốc hạt nhân nhằm ngăn cản việc CHND Trung Hoa trở thành một siêu cường hạt nhân.
Từ ngày 6 đến ngày 20/7/1963, một loạt các cuộc đàm phán Xô-Trung đã được tổ chức tại Moscow. Tuy nhiên, cả hai bên đều duy trì quan điểm ý thức hệ của riêng mình và do đó, các cuộc đàm phán đã thất bại. Vào tháng 3/1964, Đảng Công nhân Romania công khai ý định của chính quyền Bucharest nhằm làm trung gian cho cuộc xung đột Trung-Xô. Tuy nhiên, trên thực tế, cách tiếp cận hòa giải của Romania chỉ là cái cớ để thúc đẩy việc nối lại quan hệ hữu nghị giữa Trung Quốc và Romania mà không làm dấy lên sự nghi ngờ của Liên Xô.
Romania trung lập trong sự chia rẽ Trung-Xô. Tính trung lập trong tranh chấp Trung-Xô cùng với việc là quốc gia cộng sản nhỏ có ảnh hưởng lớn nhất trong các vấn đề toàn cầu đã giúp Romania được thế giới công nhận là “lực lượng thứ ba” của thế giới cộng sản. Nền độc lập của Romania – đạt được vào đầu những năm 1960 thông qua việc thoát khỏi tình trạng vệ tinh của Liên Xô – được Moscow chấp nhận vì Romania không giáp với Bức màn sắt – bị bao vây bởi các quốc gia xã hội chủ nghĩa – và vì đảng cầm quyền của nước này sẽ không từ bỏ chủ nghĩa cộng sản. Triều Tiên dưới thời Kim Nhật Thành cũng giữ thái độ trung lập vì vị thế chiến lược sau Chiến tranh Triều Tiên, mặc dù sau đó nó đã chuyển sang Liên Xô một cách dứt khoát hơn sau cuộc cải cách kinh tế Trung Quốc của Đặng Tiểu Bình.
Đảng Cộng sản Ý (PCI), một trong những đảng cộng sản lớn nhất và có ảnh hưởng chính trị nhất ở Tây Âu, đã áp dụng lập trường nước đôi đối với việc Mao tách khỏi Liên Xô. Mặc dù PCI trừng phạt Mao vì đã phá vỡ sự thống nhất toàn cầu trước đây của các quốc gia xã hội chủ nghĩa và chỉ trích cuộc Cách mạng Văn hóa do ông ta mang lại, nhưng họ đồng thời hoan nghênh và ca ngợi ông ta vì sự hỗ trợ to lớn của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa cho Bắc Việt Nam trong cuộc chiến chống lại Nam Việt Nam và Hoa Kỳ.
Là một người theo chủ nghĩa Mác-Lênin, Mao rất tức giận vì Khrushchev đã không gây chiến với Hoa Kỳ vì Cuộc xâm lược Vịnh Con Lợn thất bại của họ và lệnh cấm vận của Hoa Kỳ đối với Cuba do liên tục phá hoại kinh tế và nông nghiệp. Đối với Khối phía Đông, Mao giải quyết những vấn đề Trung-Xô đó trong “Chín bức thư” chỉ trích Khrushchev và sự lãnh đạo của ông đối với Liên Xô. Hơn nữa, việc đoạn tuyệt với Liên Xô cho phép Mao định hướng lại sự phát triển của CHND Trung Hoa bằng các mối quan hệ chính thức (ngoại giao, kinh tế, chính trị) với các nước Châu Á, Châu Phi và Châu Mỹ Latinh.
Tuyên bố chính thức và không chính thức
Vào những năm 1960, sự chia rẽ giữa Trung-Xô chỉ cho phép liên lạc bằng văn bản giữa CHND Trung Hoa và Liên Xô, trong đó mỗi quốc gia ủng hộ các hành động địa chính trị của họ bằng các tuyên bố chính thức về hệ tư tưởng Mác-Lênin là con đường thực sự dẫn đến chủ nghĩa cộng sản thế giới, đó là đường hướng chung của đảng. Vào tháng 6/1963, CHND Trung Hoa đã công bố Đề xuất của Đảng Cộng sản Trung Quốc về đường lối chung của Phong trào Cộng sản Quốc tế, và Liên Xô đã trả lời bằng Thư ngỏ của Đảng Cộng sản Liên Xô; mỗi lập trường ý thức hệ kéo dài sự chia rẽ Trung-Xô. Năm 1964, Mao nói rằng, do sự khác biệt của Trung Quốc và Liên Xô về cách giải thích và áp dụng thực tế chủ nghĩa Mác Chính thống, một cuộc phản cách mạng đã xảy ra và tái lập chủ nghĩa tư bản ở Liên Xô; do đó, theo sự kiện của Liên Xô, các quốc gia Hiệp ước Warsaw đã cắt đứt quan hệ với CHND Trung Hoa.
Vào cuối năm 1964, sau khi Nikita Khrushchev bị phế truất, Thủ tướng Trung Quốc Chu Ân Lai đã gặp các nhà lãnh đạo mới của Liên Xô, Bí thư thứ nhất Leonid Brezhnev và Thủ tướng Alexei Kosygin, nhưng sự khác biệt về ý thức hệ của họ đã tạo ra một bế tắc ngoại giao đối với các mối quan hệ kinh tế mới. Tuyên bố của bộ trưởng quốc phòng Liên Xô đã làm hỏng triển vọng cải thiện quan hệ Trung-Xô. Nhà sử học Daniel Leese lưu ý rằng việc cải thiện các mối quan hệ “tưởng như có thể thực hiện được sau sự sụp đổ của Khrushchev đã tan thành mây khói sau khi Bộ trưởng Quốc phòng Liên Xô, Rodion Malinovsky tiếp cận Nguyên soái Trung Quốc He Long, thành viên của phái đoàn Trung Quốc tới Moscow, và hỏi khi nào Trung Quốc cuối cùng sẽ loại bỏ Mao như CPSU đã loại bỏ Khrushchev”. Trở lại Trung Quốc, Chu báo cáo với Mao rằng chính phủ Liên Xô của Brezhnev vẫn duy trì chính sách chung sống hòa bình mà Mao đã tố cáo là “Chủ nghĩa Khrushchev không có Khrushchev”; bất chấp sự thay đổi lãnh đạo, sự chia rẽ Trung-Xô vẫn để ngỏ. Sau Hội nghị thượng đỉnh Glassboro, giữa Kosygin và Tổng thống Hoa Kỳ Lyndon B. Johnson, CHND Trung Hoa cáo buộc Liên Xô phản bội nhân dân các nước thuộc khối Đông Âu. Báo cáo rằng các chính trị gia Hoa Kỳ và Liên Xô đã thảo luận về “một âm mưu lớn, trên cơ sở toàn cầu… tội bán quyền cách mạng của [người] Việt Nam, [của] người Ả Rập, cũng như [của] người châu Á, châu Phi và các dân tộc Mỹ Latinh cho bọn đế quốc Mỹ”.
Xung đột
Cách mạng Văn hóa
Để giành lại uy thế chính trị ở CHND Trung Hoa, Mao đã phát động cuộc Đại Cách mạng Văn hóa Vô sản vào năm 1966 để chống lại các bộ máy quan liêu kiểu Xô Viết (các trung tâm quyền lực cá nhân) đã hình thành trong giáo dục, nông nghiệp và quản lý công nghiệp. Tuân thủ các tuyên bố của Mao về tư tưởng chính thống phổ quát, các trường học và đại học đã đóng cửa trên khắp Trung Quốc khi các sinh viên tự tổ chức thành Hồng vệ binh cấp tiến về mặt chính trị. Thiếu người lãnh đạo, thiếu mục đích chính trị và chức năng xã hội, các đơn vị Hồng vệ binh rời rạc về mặt ý thức hệ sớm thoái hóa thành các phe phái chính trị, mỗi phe tự nhận mình theo chủ nghĩa Mao hơn các phe phái khác.
Để thiết lập tính chính thống về ý thức hệ được trình bày trong Sách nhỏ màu đỏ (Trích dẫn từ Chủ tịch Mao Trạch Đông), bạo lực chính trị của Hồng vệ binh đã kích động nội chiến ở nhiều vùng của Trung Quốc, mà Mao đã đàn áp bằng Quân đội Giải phóng Nhân dân (PLA), những người đã bỏ tù Hồng vệ binh gian manh. Hơn nữa, khi chủ nghĩa bè phái của Hồng vệ binh xảy ra trong PLA – cơ sở quyền lực chính trị của Mao – ông đã giải tán Hồng vệ binh, và sau đó tái lập ĐCSTQ với thế hệ Maoist mới, những người đã chịu đựng và sống sót qua Cách mạng Văn hóa đã thanh trừng những người “chống cộng sản” thế hệ cũ từ đảng và từ Trung Quốc.
Với tư cách là kỹ thuật xã hội, Cách mạng Văn hóa đã tái khẳng định ưu thế chính trị của chủ nghĩa Mao, nhưng cũng gây căng thẳng, căng thẳng và phá vỡ mối quan hệ của CHND Trung Hoa với Liên Xô và phương Tây. Về mặt địa chính trị, bất chấp những tranh cãi gay gắt “Chủ nghĩa Mao so với Chủ nghĩa Mác-Lênin” về cách diễn giải và ứng dụng thực tế của chủ nghĩa Mác-Lênin, Liên Xô và Trung Quốc đã cố vấn, hỗ trợ và cung cấp cho Bắc Việt Nam trong Chiến tranh Việt Nam, mà Mao đã định nghĩa là một cuộc cách mạng nông dân chống chủ nghĩa đế quốc nước ngoài. Trong tình đoàn kết xã hội chủ nghĩa, CHND Trung Hoa đã cho phép quân đội Liên Xô đi qua an toàn đến miền Bắc Việt Nam để tiến hành cuộc chiến chống lại Việt Nam Cộng hòa do Hoa Kỳ bảo trợ, cho đến năm 1968, sau khi Trung Quốc rút quân.
Xung đột biên giới
Vào cuối những năm 1960, cuộc tranh cãi liên tục giữa ĐCSTQ và CPSU về cách giải thích và áp dụng đúng chủ nghĩa Mác-Lênin đã leo thang thành chiến tranh quy mô nhỏ ở biên giới Trung-Xô.
Năm 1966, để giải quyết ngoại giao, người Trung Quốc đã xem xét lại vấn đề quốc gia về biên giới Trung-Xô được phân định vào thế kỷ XIX, nhưng ban đầu được áp đặt lên triều đại nhà Thanh bằng các hiệp ước bất bình đẳng sáp nhập lãnh thổ Trung Quốc vào Đế quốc Nga. Mặc dù không yêu cầu trả lại lãnh thổ, CHND Trung Hoa đã yêu cầu Liên Xô thừa nhận chính thức và công khai rằng một sự bất công lịch sử như vậy đối với Trung Quốc (biên giới thế kỷ XIX) đã được thực hiện một cách không trung thực với Hiệp ước Aigun năm 1858 và Công ước Bắc Kinh năm 1860. Chính phủ Liên Xô phớt lờ vấn đề.
Năm 1968, Quân đội Liên Xô đã tập trung đông đảo dọc theo biên giới dài 4.380 km với CHND Trung Hoa, đặc biệt là tại biên giới Tân Cương, phía tây bắc Trung Quốc, nơi Liên Xô có thể dễ dàng xúi giục người Thổ Nhĩ Kỳ tham gia một cuộc nổi dậy ly khai. Năm 1961, Liên Xô đã bố trí 12 sư đoàn binh lính và 200 máy bay tại biên giới đó. Đến năm 1968, Lực lượng Vũ trang Liên Xô đã bố trí 6 sư đoàn binh lính ở Ngoại Mông và 16 sư đoàn, 1.200 máy bay và 120 tên lửa tầm trung ở biên giới Trung-Xô để đối đầu với 47 sư đoàn hạng nhẹ của Quân đội Trung Quốc. Đến tháng 3/1969, các cuộc đối đầu biên giới leo thang, bao gồm giao tranh tại sông Ussuri, sự kiện đảo Zhenbao, và Tielieketi.
Sau cuộc xung đột biên giới, “cuộc chiến gián điệp” liên quan đến nhiều điệp viên đã xảy ra trên lãnh thổ Liên Xô và Trung Quốc trong suốt những năm 1970. Năm 1972, Liên Xô cũng đổi tên các địa danh ở Viễn Đông Nga thành tiếng Nga và các địa danh Nga hóa, thay thế các tên bản địa và/hoặc tên Trung Quốc.
Trung Quốc hạt nhân
Vào đầu những năm 1960, Hoa Kỳ lo ngại rằng một “Trung Quốc hạt nhân” sẽ làm mất cân bằng Chiến tranh Lạnh hai cực giữa Hoa Kỳ và Liên Xô. Để ngăn CHND Trung Hoa đạt được vị thế địa chính trị của một cường quốc hạt nhân, chính quyền Hoa Kỳ của cả John F. Kennedy và Lyndon B. Johnson đã cân nhắc các cách để phá hoại hoặc tấn công trực tiếp vào chương trình hạt nhân của Trung Quốc – được hỗ trợ bởi Trung Quốc theo chủ nghĩa dân tộc hoặc bởi Liên Xô. Để ngăn chặn chiến tranh hạt nhân, Khrushchev đã từ chối lời đề nghị của Hoa Kỳ tham gia vào một cuộc tấn công phủ đầu của Hoa Kỳ-Liên Xô chống lại CHND Trung Hoa.
Để ngăn chặn người Trung Quốc chế tạo bom hạt nhân, Lực lượng Vũ trang Hoa Kỳ đã khuyến nghị các biện pháp gián tiếp, chẳng hạn như ngoại giao và tuyên truyền, và các biện pháp trực tiếp, chẳng hạn như xâm nhập và phá hoại, một cuộc xâm lược của những người theo chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc ở Đài Loan, phong tỏa hàng hải, một cuộc tấn công của Hàn Quốc. Xâm lược Triều Tiên, các cuộc không kích thông thường nhằm vào các cơ sở sản xuất hạt nhân và thả bom hạt nhân vào một “mục tiêu CHICOM [Cộng sản Trung Quốc] đã chọn”. Vào ngày 16/10/1964, CHND Trung Hoa cho nổ quả bom hạt nhân đầu tiên của họ, một thiết bị phân hạch nổ uranium-235, với đương lượng nổ 22 kiloton TNT; công khai thừa nhận sự hỗ trợ kỹ thuật của Liên Xô trong việc thực hiện Đề án 596.
Nhận thức được mối đe dọa hạt nhân của Liên Xô, CHND Trung Hoa đã xây dựng các hầm tránh bom quy mô lớn dưới lòng đất, chẳng hạn như Thành phố ngầm ở Bắc Kinh, và các hầm tránh bom quân sự của Dự án ngầm 131, một trung tâm chỉ huy ở Hồ Bắc, và Nhà máy quân sự hạt nhân 816, ở Trung Quốc. Quận Fuling của Trùng Khánh.
Chủ nghĩa thực dụng địa chính trị
Sự chia rẽ Trung-Xô đã cho phép các tranh chấp biên giới nhỏ leo thang thành các cuộc đọ súng ở các khu vực sông Argun và sông Amur (Damansky-Zhenbao nằm ở phía đông nam, phía bắc của hồ (2/3 – 11/9/1969).
Vào tháng 10/1969, sau bảy tháng xung đột biên giới Trung-Xô, tại Bắc Kinh, Thủ tướng Alexei Kosygin đã bí mật nói chuyện với Thủ tướng Chu Ân Lai để cùng nhau xác định việc phân định biên giới Trung-Xô. Mặc dù việc phân định biên giới vẫn chưa được xác định, các cuộc họp của các thủ tướng đã khôi phục liên lạc ngoại giao Trung-Xô, mà đến năm 1970 cho phép Mao hiểu rằng CHND Trung Hoa không thể đồng thời chiến đấu với Hoa Kỳ và Liên Xô trong khi trấn áp các rối loạn nội bộ trên khắp Trung Quốc. Tháng 7/1971, cố vấn an ninh quốc gia Hoa Kỳ, Henry Kissinger, đến Bắc Kinh để sắp xếp cho chuyến thăm Trung Quốc của Tổng thống Richard Nixon. Việc nối lại quan hệ hợp tác Trung-Mỹ của Kissinger đã xúc phạm Liên Xô, và Brezhnev sau đó đã triệu tập một cuộc gặp thượng đỉnh với Nixon, điều này đã tái tạo địa chính trị hai cực của Chiến tranh Lạnh Mỹ-Xô thành địa chính trị ba cực của chiến tranh Trung Quốc-Mỹ-Liên Xô. Khi quan hệ giữa Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Hoa Kỳ được cải thiện, thì quan hệ giữa Liên Xô và Cộng hòa Trung Hoa hiện nay phần lớn không được công nhận ở Đài Loan, mặc dù sự tan băng trong quan hệ ngoại giao này đã dừng lại ngay sau khi bất kỳ sự công nhận chính thức nào của Liên Xô đối với Đài Loan.
Liên quan đến các tranh chấp giữa Trung Quốc và Liên Xô về việc phân định 4.380 km biên giới lãnh thổ, tuyên truyền của Liên Xô đã kích động phản đối khiếu nại của CHND Trung Hoa về Hiệp ước Aigun 1858 bất bình đẳng và Công ước Bắc Kinh 1860, đã lừa dối Đế quốc Trung Quốc về lãnh thổ và tài nguyên thiên nhiên vào thế kỷ XIX. Để đạt được hiệu quả đó, trong giai đoạn 1972-1973, Liên Xô đã xóa các địa danh của Trung Quốc và Mãn Châu – Iman, Tetyukhe và Suchan – khỏi bản đồ Viễn Đông Nga, và thay thế chúng bằng các địa danh tiếng Nga: Dalnerechensk, Dalnegorsk và Partizansk tương ứng. Để tạo điều kiện cho xã hội chấp nhận chủ nghĩa xét lại văn hóa như vậy, báo chí Liên Xô đã xuyên tạc về sự hiện diện lịch sử của người Trung Quốc – trên những vùng đất mà Đế quốc Nga giành được – điều này đã kích động bạo lực của Nga đối với người dân Trung Quốc địa phương; hơn nữa, các cuộc triển lãm không thuận tiện về mặt chính trị đã bị dỡ bỏ khỏi các viện bảo tàng, và những kẻ phá hoại đã phủ xi măng lên tấm bia viết bằng chữ Jurchen, về triều đại nhà Jin, ở Khabarovsk, cách biên giới Trung-Xô khoảng 30 km, tại ngã ba sông Amur và sông Ussuri.
Cạnh tranh trong thế giới thứ ba
Vào những năm 1970, sự cạnh tranh về ý thức hệ giữa CHND Trung Hoa và Liên Xô đã mở rộng sang các quốc gia Châu Phi, Châu Á và Trung Đông, nơi mỗi quốc gia xã hội chủ nghĩa tài trợ cho hoạt động tiên phong của các đảng và dân quân theo chủ nghĩa Mác-Lênin địa phương. Sự cố vấn chính trị, viện trợ tài chính và hỗ trợ quân sự của họ đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện các cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc, chẳng hạn như Chiến tranh Ogaden giữa Ethiopia và Somalia; Chiến tranh Rhodesian Bush giữa thực dân châu Âu da trắng và người bản xứ da đen chống thực dân; hậu quả của Chiến tranh Bush, vụ thảm sát Gukurahundi ở Zimbabwe; Nội chiến Ăng-gô-la giữa các nhóm du kích giải phóng dân tộc cạnh tranh nhau, được chứng minh là một cuộc chiến giữa Hoa Kỳ và Liên Xôchiến tranh ủy nhiệm; Nội chiến Mozambique; và các phe du kích đấu tranh giải phóng Palestine. Ở Thái Lan, các tổ chức mặt trận thân Trung Quốc dựa trên cộng đồng người Hoa thiểu số tại địa phương, và do đó tỏ ra không hiệu quả về mặt chính trị với tư cách là đội tiên phong cách mạng theo chủ nghĩa Mao. Trong Chiến tranh Xô Viết-Afghanistan, Trung Quốc ngấm ngầm ủng hộ quân du kích đối phương; ngay cả trước khi Liên Xô triển khai, Moscow đã cáo buộc Bắc Kinh sử dụng đường cao tốc mới xây dựng từ Tân Cương đến Hunza ở Pakistan để trang bị vũ khí cho quân nổi dậy Afghanistan, điều mà Trung Quốc phủ nhận. KGB và Afghanistan KHAD đã đàn áp nhiều nhà hoạt động và du kích nổi tiếng thân Trung Quốc và chống Liên Xô vào năm 1980.
Thỉnh thoảng hợp tác
Đôi khi, sự “cạnh tranh” dẫn đến việc Liên Xô và Trung Quốc phối hợp ủng hộ cùng một phe, chẳng hạn như khi cả hai đều ủng hộ Bắc Việt Nam. Sự hỗ trợ của cả Liên Xô và Trung Quốc đều rất quan trọng đối với việc cung cấp hậu cần và thiết bị cho MTDTGPMNVN và QĐNDVN. Hầu hết các nguồn cung cấp là của Liên Xô, được gửi qua Trung Quốc bằng đường bộ. Một số phân tích cho thấy viện trợ kinh tế của Trung Quốc lớn hơn viện trợ của Liên Xô ngay từ những năm 1965-1968. Một ước tính cho thấy rằng từ năm 1971-1973, CHND Trung Hoa đã gửi một lượng viện trợ lớn nhất là 90 tỷ nhân dân tệ. Nguồn cung cấp của Liên Xô chảy tự do qua Trung Quốc từ trước năm 1965 cho đến năm 1969, khi chúng bị cắt đứt. Tuy nhiên, vào năm 1971, Trung Quốc đã khuyến khích Việt Nam tìm kiếm thêm nguồn cung cấp từ Liên Xô. Từ năm 1972, Chu Ân Lai khuyến khích các chuyến thám hiểm đường sắt Liên Xô, vận chuyển tên lửa, cho phép 400 chuyên gia Liên Xô qua Việt Nam, và ngày 18/6/1971, mở lại hoạt động vận chuyển hàng hóa của Liên Xô tại các cảng Trung Quốc. Sau đó, Trung Quốc đồng ý với tất cả các yêu cầu của Việt Nam về việc cho phép các nhà kho của Liên Xô cất giữ nguyên vật liệu để vận chuyển đến Việt Nam. Kết quả là một sự hỗ trợ vững chắc và tương đối liên tục của Khối Cộng sản dành cho Bắc Việt Nam trong thời kỳ chia rẽ Trung-Xô. Tuy nhiên, một số căng thẳng vượt qua giữa Liên Xô và Trung Quốc sẽ phát triển thành Chiến tranh Trung-Việt năm 1979.
Sau Mao
Chuyển đổi từ chủ nghĩa duy tâm sang chủ nghĩa thực dụng (1976-1978)
Việc loại bỏ Nguyên soái Lâm Bưu vào năm 1971 đã làm giảm bớt thiệt hại chính trị do Cách mạng Văn hóa của Mao gây ra và tạo điều kiện thuận lợi cho CHND Trung Hoa chuyển đổi sang Chính sách thực dụng của Chiến tranh Lạnh Ba Cực.
Năm 1971, giai đoạn cấp tiến về mặt chính trị của Cách mạng Văn hóa kết thúc với sự thất bại của Dự án 571 (cuộc đảo chính nhằm phế truất Mao) và cái chết của kẻ âm mưu Nguyên soái Lâm Bưu (nhân viên điều hành của Mao), người đã thông đồng với Băng đảng Bốn tên – Giang Thanh (vợ cuối cùng của Mao), Zhang Chunqiao, Yao Wenyuan và Wang Hongwen – nắm quyền chỉ huy CHND Trung Hoa. Là những kẻ cấp tiến chính trị phản động, “Bè lũ 4 tên” lập luận về sự thoái lui đối với hệ tư tưởng chính thống của chủ nghĩa Stalin với cái giá phải trả là phát triển kinh tế nội bộ, nhưng nhanh chóng bị cơ quan tình báo bí mật của CHND Trung Hoa đàn áp.
Việc thiết lập lại hòa bình trong nước của Trung Quốc đã chấm dứt cuộc đối đầu vũ trang với Liên Xô nhưng nó không cải thiện quan hệ ngoại giao, bởi vì vào năm 1973, các đơn vị đồn trú của Quân đội Liên Xô tại biên giới Trung-Xô lớn gấp đôi so với năm 1969. Liên Xô đã khiến Trung Quốc tố cáo “chủ nghĩa đế quốc xã hội của Liên Xô”, bằng cách cáo buộc Liên Xô là kẻ thù của cách mạng thế giới. Mao tuyên bố “Liên Xô ngày nay dưới chế độ độc tài của giai cấp tư sản, chuyên chính của đại tư sản, chuyên chính kiểu của phát xít Đức, một chế độ độc tài kiểu Hitler” cũng được báo chí nhà nước Trung Quốc lặp đi lặp lại nhiều lần trong những năm 1970, nhắc lại lập trường ngoại giao. Quan hệ Trung-Xô sẽ dần dần cải thiện trong suốt những năm 1980.
Một năm sau khi Mao qua đời, tại Đại hội toàn quốc lần thứ 11 của Đảng Cộng sản Trung Quốc năm 1977, Đặng Tiểu Bình đã phục hồi về mặt chính trị được bổ nhiệm quản lý các chương trình hiện đại hóa nội bộ. Tránh các cuộc tấn công vào Mao, điều độ chính trị của Đặng bắt đầu thực hiện cải cách kinh tế Trung Quốc bằng cách đảo ngược có hệ thống các chính sách không hiệu quả của Mao và chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch sang nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa.
1978-1989
Năm 1978, Hoa Kỳ và CHND Trung Hoa bắt đầu thiết lập quan hệ ngoại giao. Hợp tác quân sự giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc bắt đầu vào năm 1979 và vào năm 1981, có thông tin tiết lộ rằng một trạm thu nghe chung giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc đã được vận hành ở Tân Cương để giám sát các căn cứ thử nghiệm tên lửa của Liên Xô.
Liên Xô cung cấp thông tin tình báo và hỗ trợ thiết bị cho Việt Nam trong Chiến tranh Trung-Việt năm 1979. Quân đội Liên Xô đã được triển khai tại biên giới Trung-Xô và Mông Cổ-Trung Quốc như một hành động thể hiện sự ủng hộ đối với Việt Nam. Tuy nhiên, Liên Xô từ chối thực hiện bất kỳ hành động trực tiếp nào để bảo vệ đồng minh của họ. Vào tháng 12/1979, cuộc xâm lược Afghanistan của Liên Xô đã khiến Trung Quốc đình chỉ các cuộc đàm phán bình thường hóa quan hệ với Liên Xô, bắt đầu vào tháng 9 cùng năm.
Trong những năm 1980, CHNDTH theo đuổi các chính sách Chính trị thực dụng, chẳng hạn như “tìm kiếm sự thật từ sự thật” và “con đường Trung Quốc đi tới chủ nghĩa xã hội”, đã rút CHNDTH ra khỏi những khái niệm trừu tượng ở cấp độ cao về ý thức hệ, luận chiến và chủ nghĩa xét lại của Liên Xô làm giảm tầm quan trọng chính trị của sự chia rẽ Trung-Xô. Quan hệ Trung-Xô cuối cùng đã được bình thường hóa sau khi Mikhail Gorbachev đến thăm Trung Quốc vào năm 1989 và bắt tay Đặng Tiểu Bình./.
