Khối phía Đông (Eastern Bloc), còn được gọi là Khối Đông Âu, Khối Cộng sản, Khối Xã hội Chủ nghĩa và Khối Xô Viết, là liên minh của các quốc gia cộng sản ở Trung và Đông Âu, Đông Á, Đông Nam Á, Châu Phi và Châu Mỹ Latinh dưới quyền lực của Liên Xô tồn tại trong Chiến tranh Lạnh (1947-1991). Các quốc gia này theo hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác-Lênin, đối lập với Khối phương Tây tư bản chủ nghĩa. Khối Đông Âu thường được gọi là “Thế giới thứ hai”, trong khi thuật ngữ “Thế giới thứ nhất” đề cập đến Khối phương Tây và “Thế giới thứ ba” đề cập đến các quốc gia không liên kết chủ yếu ở Châu Phi, Châu Á và Châu Mỹ Latinh, nhưng đáng chú ý là cũng bao gồm Nam Tư, đồng minh cũ của Liên Xô trước năm 1948, nằm ở Châu Âu.
Ở Tây Âu, thuật ngữ Khối Đông Âu thường được dùng để chỉ Liên Xô và các nước Trung và Đông Âu trong Comecon (Đông Đức, Ba Lan, Tiệp Khắc, Hungary, Romania, Bulgaria và Albania). Ở châu Á, Khối phía Đông bao gồm Mông Cổ, Việt Nam, Lào, Campuchia, Bắc Triều Tiên, Syria và Trung Quốc. Ở Châu Mỹ, các quốc gia liên kết với Liên Xô bao gồm Cuba từ năm 1961 và trong một thời gian hạn chế là Nicaragua và Grenada.
Thuật ngữ
Thuật ngữ Khối phía Đông thường được sử dụng thay thế cho thuật ngữ Thế giới thứ hai (Second World). Cách sử dụng rộng rãi nhất của thuật ngữ này không chỉ bao gồm Trung Quốc theo chủ nghĩa Mao và Campuchia, mà còn cả các vệ tinh tồn tại trong thời gian ngắn của Liên Xô như Cộng hòa Đông Turkestan thứ hai (1944-1949), Cộng hòa Nhân dân Azerbaijan (1945-1946) và Cộng hòa Mahabad (1946), cũng như các quốc gia theo chủ nghĩa Mác-Lênin nằm ở Thế giới thứ hai và thứ ba trước khi Chiến tranh Lạnh kết thúc: Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Yemen (từ 1967), Cộng hòa Nhân dân Congo (từ 1969), Cộng hòa Nhân dân Benin, Cộng hòa Nhân dân Ăng-gô-la và Cộng hòa Nhân dân Mozambique từ 1975, Chính phủ Cách mạng Nhân dân Grenada từ 1979 đến 1983, Derg / Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Ethiopia từ 1974, và Cộng hòa Dân chủ Somali từ 1969 cho đến Chiến tranh Ogaden năm 1977, liên minh quân sự với Liên Xô.
Nhiều quốc gia bị Khối phương Tây cáo buộc là thuộc Khối phía Đông trong khi họ thực sự là một phần của Phong trào Không liên kết. Định nghĩa hạn chế nhất về Khối phía Đông sẽ chỉ bao gồm các quốc gia thuộc Hiệp ước Warsaw và Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ với tư cách là các quốc gia vệ tinh cũ do Liên Xô thống trị. Việc Cuba thách thức sự kiểm soát hoàn toàn của Liên Xô đủ đáng chú ý đến mức Cuba đôi khi bị loại trừ hoàn toàn với tư cách là một quốc gia vệ tinh, vì đôi khi nước này can thiệp vào các nước Thế giới thứ ba khác ngay cả khi Liên Xô phản đối điều này.
Việc sử dụng thuật ngữ “Khối phía Đông” sau năm 1991 có thể bị hạn chế hơn khi đề cập đến các quốc gia thành lập Hiệp ước Warsaw (1955-1991) và Mông Cổ (1924-1992), không còn là các quốc gia cộng sản nữa. Đôi khi chúng thường được gọi là “các quốc gia Đông Âu dưới chủ nghĩa cộng sản”, ngoại trừ Mông Cổ, nhưng bao gồm cả Nam Tư và Albania, cả hai đều đã tách ra khỏi Liên Xô vào những năm 1960.
Mặc dù Nam Tư là một quốc gia xã hội chủ nghĩa nhưng không phải là thành viên của COMECON hay Hiệp ước Warsaw. Chia tay Liên Xô năm 1948, Nam Tư không thuộc về phương Đông nhưng cũng không thuộc về phương Tây vì hệ thống xã hội chủ nghĩa và tư cách là thành viên sáng lập của Phong trào Không liên kết. Tuy nhiên, một số nguồn coi Nam Tư là thành viên của Khối phía Đông. Những người khác coi Nam Tư không phải là thành viên sau khi nước này đoạn tuyệt với chính sách của Liên Xô trong cuộc chia rẽ Tito-Stalin năm 1948.
Danh sách các nước
Comecon (1949-1991) và Hiệp ước Warsaw (1955-1991)
– Albania (1946-1991, ngừng tham gia các hoạt động của Comecon và Hiệp ước Warsaw năm 1961, chính thức rút khỏi WP năm 1968 và năm 1987 khỏi Comecon).
– Bungari (1946-1990).
– Cuba (từ 1959).
– Tiệp Khắc (1948-1989).
– Đông Đức (1949-1989; trước đây là vùng chiếm đóng của Liên Xô tại Đức, 1945-1949).
– Hungary (1949-1989).
– Mông Cổ (1924-1992).
– Ba Lan (1947-1989).
– Romania (1947-1989, tham gia hạn chế vào các hoạt động của Hiệp ước Warsaw năm 1964).
– Liên Xô (1922-1991; trước đây là Nga Xô viết, 1917-1922).
– Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Byelorussia (1919-1991, quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc từ 1945).
– CHXHCNXV Ucraina (1919-1991, quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc từ 1945).
– Việt Nam (từ 1976, trước đây là Bắc Việt Nam 1945-1976 và Nam Việt Nam 1975-1976, xem bên dưới).
Các nước liên kết khác
– Áp-ga-ni-xtan (1978-1992).
– Ăng-gô-la (1975-1992).
– Bénin (1975-1990).
– Trung Quốc (1949-1961).
– Công-gô (1969-1992).
– Ethiopia (1987-1991, trước đây là Chính phủ quân sự lâm thời Ethiopia xã hội chủ nghĩa, 1974-1987).
– Grenada (1979-1983).
– Campuchia (1979-1992).
– Bắc Triều Tiên (từ 1948, trước đây là Chính quyền Dân sự Liên Xô tại Triều Tiên, 1945-1948).
– Bắc Việt Nam (1945-1976, tiếp theo là Việt Nam, xem ở trên).
– Lào (từ 1975).
– Mozambique (1975-1990).
– Somalia (1969-1991; cắt đứt liên kết 1978).
– Nam Yemen (1967-1990).
– Syria (từ 1963).
– Nam Tư (1945-1948).
Lịch sử thành lập
Năm 1922, CHXHCNXV Nga, CHXHCNXV Ukraina, CHXHCNXV Byelorussia và CHXHCNXV Tây Kavkaz đã thông qua Hiệp ước thành lập Liên Xô và Tuyên bố thành lập Liên Xô, thành lập Liên bang Xô viết. Lãnh đạo Liên Xô Joseph Stalin, người coi Liên Xô là một “hòn đảo xã hội chủ nghĩa”, tuyên bố rằng Liên Xô phải thấy rằng “sự bao vây tư bản chủ nghĩa hiện nay được thay thế bằng sự bao vây xã hội chủ nghĩa”.
Sự mở rộng của Liên Xô từ 1939 đến 1940
Năm 1939, Liên Xô tham gia Hiệp ước Molotov-Ribbentrop với Đức Quốc xã, trong đó có một giao thức bí mật phân chia Romania, Ba Lan, Latvia, Litva, Estonia và Phần Lan thành các khu vực ảnh hưởng của Đức và Liên Xô. Đông Ba Lan, Latvia, Estonia, Phần Lan và Bessarabia ở miền bắc Romania được công nhận là một phần của phạm vi ảnh hưởng của Liên Xô. Litva đã được thêm vào trong một giao thức bí mật thứ hai vào tháng 9/1939.
Liên Xô đã xâm lược các phần của miền đông Ba Lan được giao cho nó theo Hiệp ước Molotov-Ribbentrop hai tuần sau cuộc xâm lược của Đức vào miền tây Ba Lan, sau đó là sự phối hợp với các lực lượng Đức ở Ba Lan. Trong thời kỳ Liên Xô chiếm đóng Đông Ba Lan, Liên Xô đã thanh lý nhà nước Ba Lan và một cuộc họp Đức-Xô đã đề cập đến cấu trúc tương lai của “khu vực Ba Lan”. Các nhà chức trách Liên Xô ngay lập tức bắt đầu chiến dịch Xô viết hóa các khu vực mới được Liên Xô sáp nhập. Chính quyền Xô viết tập thể hóa nông nghiệp và quốc hữu hóavà phân phối lại tài sản Ba Lan thuộc sở hữu tư nhân và nhà nước.
Sự chiếm đóng ban đầu của Liên Xô đối với các nước vùng Baltic diễn ra vào giữa tháng 6/1940, khi quân đội NKVD của Liên Xô đột kích vào các đồn biên phòng ở Litva, Estonia và Latvia, sau đó là việc thanh lý các cơ quan hành chính nhà nước và thay thế bằng các cán bộ Liên Xô. Các cuộc bầu cử quốc hội và các cơ quan khác được tổ chức với các ứng cử viên duy nhất được liệt kê và kết quả chính thức bịa đặt, nhằm mục đích tán thành các ứng cử viên thân Liên Xô bởi 92,8% cử tri ở Estonia, 97,6% ở Latvia và 99,2% ở Litva. Các “hội đồng nhân dân” được cài đặt một cách gian dối đã ngay lập tức tuyên bố mỗi nước trong số ba quốc gia tương ứng là “Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết” và yêu cầu họ “kết nạp vào Liên Xô của Stalin”. Điều này chính thức dẫn đến việc Liên Xô sáp nhập Litva, Latvia và Estonia vào tháng 8/1940. Cộng đồng quốc tế lên án việc sáp nhập ba nước Baltic này và coi đó là bất hợp pháp.
Năm 1939, Liên Xô đã cố gắng xâm lược Phần Lan nhưng không thành công, sau đó các bên đã ký kết một hiệp ước hòa bình tạm thời trao cho Liên Xô khu vực phía đông Karelia (10% lãnh thổ Phần Lan) và Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Karelo-Phần Lan được thành lập bằng cách sáp nhập các lãnh thổ đã nhượng lại với KASSR. Sau Tối hậu thư của Liên Xô vào tháng 6/1940 yêu cầu Bessarabia, Bukovina và vùng Hertsa từ Romania, Liên Xô tiến vào các khu vực này, Romania nhượng bộ trước yêu cầu của Liên Xô và Liên Xô chiếm đóng các vùng lãnh thổ.
Hội nghị Mặt trận phía Đông và Đồng minh
Vào tháng 6/1941, Đức phá vỡ hiệp ước Molotov-Ribbentrop bằng cách xâm lược Liên Xô. Từ thời điểm xảy ra cuộc xâm lược này đến năm 1944, các khu vực bị Liên Xô sáp nhập là một phần của Ostland của Đức (ngoại trừ Moldavian Xô viết). Sau đó, Liên Xô bắt đầu đẩy quân Đức về phía tây thông qua một loạt trận chiến ở Mặt trận phía Đông.
Sau Thế chiến II ở biên giới Liên Xô-Phần Lan, các bên đã ký một hiệp ước hòa bình khác nhượng lại cho Liên Xô vào năm 1944, sau đó là việc Liên Xô sáp nhập các lãnh thổ phía đông Phần Lan giống như các lãnh thổ của hiệp ước hòa bình tạm thời trước đó như một phần của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Karelo-Phần Lan.
Từ năm 1943 đến năm 1945, một số hội nghị liên quan đến Châu Âu thời hậu chiến đã diễn ra, một phần đề cập đến khả năng Liên Xô sáp nhập và kiểm soát các quốc gia ở Trung Âu. Có nhiều kế hoạch khác nhau của Đồng minh về trật tự nhà nước ở Trung Âu sau chiến tranh. Trong khi Joseph Stalin cố gắng giành được càng nhiều quốc gia dưới sự kiểm soát của Liên Xô càng tốt, Thủ tướng Anh Winston Churchill lại thích một Liên minh Danube Trung Âu để chống lại các quốc gia này chống lại Đức và Nga. Chính sách Liên Xô của Churchill đối với Trung Âu khác rất nhiều so với chính sách của Tổng thống Mỹ Franklin D. Roosevelt, với việc nhà lãnh đạo Liên Xô trước đây tin rằng Stalin là một bạo chúa giống như “ma quỷ” đang lãnh đạo một hệ thống thấp hèn.
Khi được cảnh báo về khả năng chế độ độc tài Stalin có thể thống trị một phần châu Âu, Roosevelt đã đáp lại bằng một tuyên bố tóm tắt lý do căn bản của ông về mối quan hệ với Stalin: “Tôi chỉ có linh cảm rằng Stalin không phải là loại người như vậy… Tôi nghĩ rằng nếu tôi cho ông ấy tất cả những gì có thể và không đòi hỏi gì từ ông ấy để đổi lại, ông ấy sẽ không cố gắng thôn tính bất cứ thứ gì và sẽ làm việc với tôi vì một thế giới dân chủ và hòa bình”. Trong cuộc gặp với Stalin và Roosevelt tại Tehran năm 1943, Churchill tuyên bố rằng Anh cực kỳ quan tâm đến việc khôi phục Ba Lan như một quốc gia độc lập. Anh đã không nhấn mạnh vấn đề này vì sợ rằng nó sẽ trở thành nguồn gốc của xích mích giữa các đồng minh.
Vào tháng 2/1945, tại hội nghị ở Yalta, Stalin yêu cầu Liên Xô phải có một phạm vi ảnh hưởng chính trị ở Trung Âu. Cuối cùng Stalin đã bị thuyết phục bởi Churchill và Roosevelt không chia cắt nước Đức. Stalin tuyên bố rằng Liên Xô sẽ giữ lãnh thổ phía đông Ba Lan mà họ đã chiếm được qua cuộc xâm lược vào năm 1939, và muốn một chính phủ Ba Lan thân Liên Xô nắm quyền ở những gì sẽ còn lại của Ba Lan. Sau sự kháng cự của Churchill và Roosevelt, Stalin hứa sẽ tổ chức lại chính phủ thân Liên Xô hiện tại trên cơ sở dân chủ rộng lớn hơn ở Ba Lan. Ông tuyên bố rằng nhiệm vụ chính của chính phủ mới sẽ là chuẩn bị bầu cử.
Các bên tại Yalta còn đồng ý rằng các quốc gia ở châu Âu được giải phóng và các vệ tinh cũ của phe Trục sẽ được phép “tạo ra các thể chế dân chủ theo sự lựa chọn của riêng họ”, theo “quyền của tất cả các dân tộc được lựa chọn hình thức chính phủ mà họ sẽ sống”. Các bên cũng đồng ý giúp các quốc gia đó thành lập chính phủ lâm thời “cam kết thành lập sớm nhất có thể thông qua các cuộc bầu cử tự do” và “tạo điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức các cuộc bầu cử đó khi cần thiết”.
Khi bắt đầu Hội nghị Potsdam từ tháng 7 đến tháng 8/1945 sau khi Đức đầu hàng vô điều kiện, Stalin đã lặp lại những lời hứa trước đó với Churchill rằng ông sẽ kiềm chế không “xô viết hóa” Trung Âu. Ngoài việc bồi thường chiến tranh, Stalin còn thúc đẩy “chiến lợi phẩm”, cho phép Liên Xô trực tiếp thu giữ tài sản từ các quốc gia bị chinh phục mà không bị giới hạn về số lượng hoặc chất lượng. Một điều khoản đã được thêm vào cho phép điều này xảy ra với một số hạn chế.
Động lực chuyển đổi ẩn
Lúc đầu, Liên Xô che giấu vai trò của họ trong nền chính trị khác của Khối Đông Âu, với sự chuyển đổi có vẻ như là một sự thay đổi của “dân chủ tư sản” phương Tây. Như một người cộng sản trẻ đã được nói ở Đông Đức, “nó phải có vẻ dân chủ, nhưng chúng ta phải kiểm soát mọi thứ”. Stalin cảm thấy rằng chuyển đổi kinh tế xã hội là không thể thiếu để thiết lập sự kiểm soát của Liên Xô, phản ánh quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin rằng cơ sở vật chất, sự phân phối tư liệu sản xuất, hình thành các mối quan hệ xã hội và chính trị. Liên Xô cũng đưa các nước Đông Âu vào phạm vi ảnh hưởng của mình bằng cách đề cập đến một số điểm tương đồng về văn hóa.
Các cán bộ do Mátxcơva đào tạo được đưa vào các vị trí quyền lực quan trọng để thực hiện các mệnh lệnh liên quan đến chuyển đổi chính trị xã hội. Việc loại bỏ quyền lực xã hội và tài chính của giai cấp tư sản bằng cách sung công đất đai và sở hữu công nghiệp được ưu tiên tuyệt đối. Những biện pháp này được quảng cáo công khai là “cải cách” chứ không phải là chuyển đổi kinh tế xã hội. Ngoại trừ ban đầu ở Tiệp Khắc, các hoạt động của các đảng chính trị phải tuân theo “chính trị Khối”, với các đảng cuối cùng phải chấp nhận tư cách thành viên trong một “khối chống phát xít” buộc họ chỉ hành động theo “sự đồng thuận” của cả hai bên. Hệ thống khối cho phép Liên Xô thực hiện quyền kiểm soát trong nước một cách gián tiếp.
Các bộ phận quan trọng như bộ phận chịu trách nhiệm về nhân sự, tổng cảnh sát, cảnh sát mật và thanh niên đều do Cộng sản điều hành nghiêm ngặt. Các cán bộ Matxcơva đã phân biệt “các lực lượng tiến bộ” với “các phần tử phản động” và khiến cả hai đều bất lực. Các thủ tục như vậy được lặp đi lặp lại cho đến khi những người Cộng sản giành được quyền lực vô hạn và chỉ còn lại các chính trị gia ủng hộ vô điều kiện chính sách của Liên Xô.
Các sự kiện sớm thúc đẩy kiểm soát chặt chẽ hơn
Kế hoạch Marshall từ chối
Vào tháng 6/1947, sau khi Liên Xô từ chối đàm phán về khả năng giảm nhẹ các hạn chế đối với sự phát triển của Đức, Hoa Kỳ đã công bố Kế hoạch Marshall, một chương trình hỗ trợ toàn diện của Hoa Kỳ cho tất cả các nước châu Âu muốn tham gia, bao gồm cả Liên Xô và các nước Đông Âu. Liên Xô đã từ chối Kế hoạch và có lập trường cứng rắn chống lại Hoa Kỳ và các quốc gia châu Âu không cộng sản. Tuy nhiên, Tiệp Khắc sẵn sàng chấp nhận viện trợ của Hoa Kỳ; chính phủ Ba Lan cũng có thái độ tương tự, và điều này khiến Liên Xô hết sức lo ngại.
“Tam thế giới” của thời kỳ Chiến tranh Lạnh từ tháng 4 đến tháng 8/1975:
– Thế giới thứ nhất: Khối phương Tây do Hoa Kỳ và các đồng minh lãnh đạo.
– Thế giới thứ 2: Khối phía Đông do Liên Xô, Trung Quốc và các đồng minh của họ lãnh đạo.
– Thế giới thứ 3: Các nước không liên kết và trung lập.
Một trong những dấu hiệu rõ ràng nhất về sự kiểm soát của Liên Xô đối với khu vực cho đến thời điểm đó, ngoại trưởng Tiệp Khắc, Jan Masaryk, đã được triệu tập tới Moscow và bị Stalin mắng mỏ vì đã cân nhắc tham gia Kế hoạch Marshall. Thủ tướng Ba Lan Józef Cyrankiewicz đã được khen thưởng vì đã từ chối Kế hoạch của Ba Lan bằng một thỏa thuận thương mại khổng lồ kéo dài 5 năm, bao gồm khoản tín dụng trị giá 450 triệu đô-la, 200.000 tấn ngũ cốc, máy móc hạng nặng và nhà máy.
Vào tháng 7/1947, Stalin ra lệnh cho các nước này rút khỏi Hội nghị Paris về Chương trình phục hồi châu Âu, được mô tả là “thời điểm của sự thật” trong sự phân chia châu Âu sau Thế chiến II. Sau đó, Stalin tìm kiếm sự kiểm soát mạnh mẽ hơn đối với các quốc gia khác thuộc Khối Đông Âu, từ bỏ sự xuất hiện trước đây của các thể chế dân chủ. Khi có vẻ như, bất chấp áp lực nặng nề, các đảng không cộng sản có thể nhận được hơn 40% số phiếu bầu trong cuộc bầu cử tháng 8/1947 ở Hungary, các cuộc đàn áp đã được tiến hành để tiêu diệt bất kỳ lực lượng chính trị độc lập nào.
Trong cùng tháng đó, việc tiêu diệt phe đối lập ở Bulgaria bắt đầu trên cơ sở các chỉ thị liên tục của các cán bộ Liên Xô. Tại một cuộc họp vào cuối tháng 9/1947 của tất cả các đảng cộng sản ở Szklarska Poręba, các đảng cộng sản của Khối phía Đông đã bị đổ lỗi vì đã cho phép những người không phải là cộng sản gây ảnh hưởng dù chỉ là nhỏ ở các quốc gia tương ứng của họ trong thời gian chuẩn bị cho Kế hoạch Marshall.
Phong tỏa Berlin và không vận
Tại thủ đô Berlin cũ của Đức, bị bao vây bởi nước Đức do Liên Xô chiếm đóng, Stalin đã thiết lập Cuộc phong tỏa Berlin vào ngày 24/6/1948, ngăn chặn thực phẩm, nguyên liệu và vật tư đến Tây Berlin. Sự phong tỏa một phần là do các cuộc bầu cử địa phương sớm vào tháng 10/1946, trong đó Đảng Thống nhất Xã hội chủ nghĩa Đức (SED) bị bác bỏ để ủng hộ Đảng Dân chủ Xã hội, đảng đã giành được số phiếu bầu gấp hai lần rưỡi so với SED. Hoa Kỳ, Anh, Pháp, Canada, Úc, New Zealand và một số quốc gia khác đã bắt đầu một cuộc “không vận Berlin” quy mô lớn, cung cấp thực phẩm và các nhu yếu phẩm khác cho Tây Berlin.
Liên Xô đã tổ chức một chiến dịch quan hệ công chúng chống lại sự thay đổi chính sách của phương Tây và những người cộng sản đã cố gắng phá vỡ cuộc bầu cử năm 1948 trước những tổn thất lớn trong cuộc bầu cử đó, trong khi 300.000 người dân Berlin đã biểu tình và kêu gọi tiếp tục cuộc không vận quốc tế. Vào tháng 5/1949, Stalin dỡ bỏ phong tỏa, cho phép nối lại các chuyến hàng của phương Tây đến Berlin.
Chia rẽ Tito-Stalin
Sau những bất đồng giữa nhà lãnh đạo Nam Tư Josip Broz Tito và Liên Xô về Hy Lạp và Albania, sự chia rẽ giữa Tito-Stalin đã xảy ra, tiếp theo là Nam Tư bị trục xuất khỏi Cominform vào tháng 6/1948 và một cuộc nổi dậy ngắn của Liên Xô ở Belgrade. Sự chia rẽ đã tạo ra hai lực lượng cộng sản riêng biệt ở châu Âu. Một chiến dịch kịch liệt chống lại Chủ nghĩa Tito ngay lập tức được bắt đầu ở Khối phía Đông, mô tả các đặc vụ của cả phương Tây và Tito ở mọi nơi là tham gia vào hoạt động lật đổ.
Stalin đã ra lệnh biến Cominform thành một công cụ để theo dõi và kiểm soát các công việc nội bộ của các đảng khác thuộc Khối Đông Âu. Ông ta cũng đã nhanh chóng cân nhắc việc chuyển Cominform thành một công cụ để kết án những kẻ lệch lạc cấp cao, nhưng ý tưởng này đã bị loại bỏ vì không thực tế. Thay vào đó, một động thái nhằm làm suy yếu các nhà lãnh đạo đảng cộng sản thông qua xung đột đã được bắt đầu. Các cán bộ Liên Xô ở các vị trí trong đảng và nhà nước cộng sản trong Khối được chỉ thị thúc đẩy mâu thuẫn nội bộ lãnh đạo và truyền thông tin chống lại nhau. Điều này đi kèm với một loạt cáo buộc liên tục về “sự lệch lạc chủ nghĩa dân tộc”, “sự đánh giá không đầy đủ về vai trò của Liên Xô”, liên kết với Tito và “hoạt động gián điệp cho Nam Tư”. Điều này dẫn đến cuộc đàn áp nhiều cán bộ lớn của đảng, bao gồm cả những người ở Đông Đức.
Quốc gia đầu tiên trải nghiệm cách tiếp cận này là Albania, nơi mà nhà lãnh đạo Enver Hoxha ngay lập tức chuyển hướng từ ủng hộ Nam Tư sang phản đối nước này. Tại Ba Lan, nhà lãnh đạo Władysław Gomułka, người trước đây đã đưa ra những tuyên bố ủng hộ Nam Tư, đã bị phế truất khỏi chức vụ tổng bí thư vào đầu tháng 9/1948 và sau đó bị bỏ tù. Ở Bulgary, khi có vẻ như Traicho Kostov, người không phải là cán bộ ở Moscow, là người tiếp theo trong danh sách lãnh đạo, vào tháng 6/1949, Stalin đã ra lệnh bắt giữ Kostov, ngay sau đó là một bản án tử hình và hành quyết. Một số quan chức cấp cao khác của Bulgaria cũng bị bỏ tù. Stalin và nhà lãnh đạo Hungary Mátyás Rákosi đã gặp nhau ở Moscow để dàn dựng một phiên tòa xét xử đối thủ của Rákosi là László Rajk, người sau đó đã bị hành quyết. Việc duy trì khối Xô viết dựa vào việc duy trì ý thức hệ thống nhất sẽ củng cố ảnh hưởng của Mátxcơva ở Đông Âu cũng như quyền lực của giới tinh hoa Cộng sản địa phương.
Thành phố cảng Trieste là tâm điểm đặc biệt sau Thế chiến II. Cho đến khi Tito và Stalin tan vỡ, các cường quốc phương Tây và khối phương Đông đã đối đầu với nhau không khoan nhượng. Quốc gia vùng đệm trung lập Lãnh thổ tự do Trieste, được thành lập năm 1947 với Liên hợp quốc, bị chia tách và giải thể vào năm 1954 và 1975, cũng do căng thẳng giữa phương Tây và Tito.
Chính trị
Bất chấp thiết kế thể chế ban đầu của chủ nghĩa cộng sản do Joseph Stalin thực hiện ở Khối phía Đông, sự phát triển sau đó khác nhau giữa các quốc gia. Ở các quốc gia vệ tinh, sau khi các hiệp ước hòa bình ban đầu được ký kết, phe đối lập về cơ bản đã bị thanh lý, các bước cơ bản hướng tới chủ nghĩa xã hội đã được thực thi và các nhà lãnh đạo Điện Kremlin đã tìm cách tăng cường kiểm soát ở đó. Ngay từ đầu, Stalin đã chỉ đạo các hệ thống bác bỏ các đặc điểm thể chế phương Tây của nền kinh tế thị trường, nền dân chủ nghị viện tư bản chủ nghĩa (được mệnh danh là “dân chủ tư sản” theo cách nói của Liên Xô) và nhà nước pháp quyền khuất phục sự can thiệp tùy ý của nhà nước. Kết quả là các quốc gia khao khát kiểm soát hoàn toàn một trung tâm chính trị được hỗ trợ bởi một bộ máy đàn áp rộng lớn và tích cực, và vai trò trung tâm của hệ tư tưởng Mác-Lênin.
Tuy nhiên, dấu tích của các thể chế dân chủ không bao giờ bị phá hủy hoàn toàn, dẫn đến sự xuất hiện của các thể chế kiểu phương Tây như nghị viện, vốn chỉ là những quyết định mang tính đóng dấu cao su do các nhà cai trị đưa ra và hiến pháp, mà sự tuân thủ của chính quyền bị hạn chế hoặc không tồn tại. Các nghị viện vẫn do bầu cử, nhưng các cuộc họp của họ chỉ diễn ra vài ngày mỗi năm, chỉ để hợp pháp hóa các quyết định của bộ chính trị, và họ ít được chú ý đến mức một số người đang phục vụ thực sự đã chết, và các quan chức sẽ công khai tuyên bố rằng họ sẽ bầu cho các thành viên đã thua trong cuộc bầu cử.
Bí thư thứ nhất hay Tổng bí thư trung ương của mỗi đảng cộng sản là nhân vật quyền lực nhất trong mỗi chế độ. Đảng mà bộ chính trị nắm quyền kiểm soát không phải là một đảng quần chúng mà, phù hợp với truyền thống của chủ nghĩa Lênin, một đảng chọn lọc nhỏ hơn chiếm từ 3 đến 14 % dân số cả nước đã chấp nhận sự phục tùng hoàn toàn. Những người đảm bảo là thành viên trong nhóm chọn lọc này đã nhận được phần thưởng đáng kể, chẳng hạn như quyền truy cập vào các cửa hàng đặc biệt có giá thấp hơn với nhiều lựa chọn hàng hóa trong nước và / hoặc nước ngoài chất lượng cao (bánh kẹo, rượu, xì gà, máy ảnh, truyền hình và những thứ tương tự), trường học đặc biệt, cơ sở nghỉ dưỡng, nhà ở, đồ nội thất chất lượng cao trong nước và/hoặc nước ngoài, tác phẩm nghệ thuật, lương hưu, giấy phép đi du lịch nước ngoài và ô tô chính thức có biển số rõ ràng để cảnh sát và những người khác có thể xác định những thành viên này từ xa.
Hạn chế chính trị và dân sự
Ngoài các hạn chế di cư, xã hội dân sự, được định nghĩa là một lĩnh vực hành động chính trị nằm ngoài sự kiểm soát của nhà nước của đảng, không được phép bén rễ vững chắc, có thể ngoại trừ Ba Lan vào những năm 1980. Trong khi thiết kế thể chế của các hệ thống cộng sản dựa trên việc bác bỏ pháp quyền, cơ sở hạ tầng pháp lý không tránh khỏi sự thay đổi phản ánh ý thức hệ suy đồi và sự thay thế của luật tự trị. Ban đầu, các đảng cộng sản đều có quy mô nhỏ ở tất cả các quốc gia ngoại trừ Tiệp Khắc, do đó tồn tại sự thiếu hụt trầm trọng những người “đáng tin cậy” về mặt chính trị cho các vị trí hành chính, cảnh sát và các ngành nghề khác. Do đó, những người không cộng sản “không đáng tin cậy về mặt chính trị” ban đầu phải đảm nhận những vai trò như vậy. Những người không tuân theo chính quyền cộng sản đã bị lật đổ, trong khi các cán bộ ở Moscow bắt đầu một chương trình đảng quy mô lớn để đào tạo nhân sự đáp ứng các yêu cầu chính trị. Các thành viên cũ của tầng lớp trung lưu chính thức bị phân biệt đối xử, mặc dù nhà nước cần các kỹ năng của họ và một số cơ hội nhất định để tái tạo bản thân với tư cách là những công dân Cộng sản tốt đã cho phép nhiều người đạt được thành công.
Các chế độ cộng sản ở Khối phía Đông coi các nhóm trí thức đối lập bên lề như một mối đe dọa tiềm ẩn vì các cơ sở của quyền lực Cộng sản ở đó. Việc trấn áp những người bất đồng chính kiến và phe đối lập được coi là điều kiện tiên quyết chính yếu để duy trì quyền lực, mặc dù chi phí khổng lồ mà người dân ở một số quốc gia bị giám sát bí mật có thể không hợp lý. Tiếp theo giai đoạn đầu toàn trị, một giai đoạn hậu toàn trị theo sau cái chết của Stalin, trong đó phương pháp cai trị chính của Cộng sản chuyển từ khủng bố hàng loạt sang đàn áp có chọn lọc, cùng với các chiến lược tư tưởng và chính trị xã hội để hợp pháp hóa và đảm bảo lòng trung thành. Các bồi thẩm đoàn đã được thay thế bằng một tòa án gồm các thẩm phán chuyên nghiệp và hai thẩm phán không chuyên là những diễn viên đáng tin cậy của đảng.
Cảnh sát đã ngăn chặn và ngăn chặn sự phản đối các chỉ thị của đảng. Cảnh sát chính trị đóng vai trò cốt lõi của hệ thống, với tên của họ đồng nghĩa với quyền lực thô sơ và mối đe dọa bị trả thù bằng bạo lực nếu một cá nhân hoạt động chống lại Nhà nước. Một số tổ chức cảnh sát nhà nước và cảnh sát mật đã thi hành chế độ cai trị của đảng cộng sản, bao gồm:
– Đông Đức – Stasi, People’s Police và KdA.
– Liên Xô – KGB.
– Tiệp Khắc – STB và LM.
– Bulgari – KDS.
– Albania – Sigurimi.
– Hungary – ÁVH và Munkásőrség.
– Romania – Securitate và GP.
– Ba Lan – Văn phòng An ninh, Dịch vụ An ninh và ZOMO.
Hạn chế truyền thông và thông tin
Báo chí thời cộng sản là cơ quan nhà nước, hoàn toàn phụ thuộc và phục tùng đảng cộng sản. Trước cuối những năm 1980, các tổ chức phát thanh và truyền hình của Khối Đông Âu thuộc sở hữu nhà nước, trong khi báo in thường thuộc sở hữu của các tổ chức chính trị, chủ yếu là của đảng cộng sản địa phương. Báo và tạp chí thanh niên thuộc sở hữu của các tổ chức thanh niên liên kết với các đảng cộng sản.
Việc kiểm soát các phương tiện truyền thông được thực hiện trực tiếp bởi chính đảng cộng sản, và bởi sự kiểm duyệt của nhà nước, cơ quan này cũng do đảng kiểm soát. Phương tiện truyền thông đóng vai trò là một hình thức kiểm soát quan trọng đối với thông tin và xã hội. Việc phổ biến và miêu tả tri thức được các nhà chức trách coi là yếu tố sống còn đối với sự tồn tại của chủ nghĩa cộng sản bằng cách bóp nghẹt các khái niệm và phê bình thay thế. Một số tờ báo của Đảng Cộng sản nhà nước đã được xuất bản, bao gồm:
– Các tờ báo trung ương của Liên Xô.
– Tòa án Nhân dân (Ba Lan).
– Biểu ngữ đỏ (Vilnius) (1953-1990), tờ báo tiếng Ba Lan ở Litva SSR.
– Népszabadság (đến 1956 Szabad Nép, Hungary).
– Tân Đức (Đông Đức).
– Rabotnichesko Delo (Bungari).
– Luật Đỏ (Tiệp Khắc).
– Tiếng nói Nhân dân (sáp nhập Estonia cũ).
– Pravda (Slovakia).
– Ngày Kaunas (Litva cũ sáp nhập).
– Lấp lánh (Rumani).
– Zvyazda (Belarus).
Cơ quan điện báo Liên Xô TASS (Telegraph Agency of the Soviet Union) từng là cơ quan trung tâm thu thập và phân phối tin tức trong nước và quốc tế cho tất cả các tờ báo, đài phát thanh và truyền hình của Liên Xô. Nó thường xuyên bị xâm nhập bởi các cơ quan tình báo và an ninh của Liên Xô, chẳng hạn như NKVD và GRU. TASS có chi nhánh tại 14 nước cộng hòa thuộc Liên Xô, bao gồm Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Litva, CHXHCNXV Latvia, CHXHCNXV Estonia, CHXHCNXV Moldavian. CHXHCNXV Ukraine và CHXHCNXV Byelorussia.
Các nước phương Tây đã đầu tư rất nhiều vào các máy phát mạnh mẽ cho phép các dịch vụ như BBC, VOA và Đài Châu Âu Tự do (RFE) được nghe thấy ở Khối phía Đông, bất chấp nỗ lực của chính quyền nhằm gây tắc nghẽn đường hàng không.
Tôn giáo
Dưới chủ nghĩa vô thần của nhiều quốc gia thuộc Khối Đông Âu, tôn giáo đã bị đàn áp mạnh mẽ. Vì một số quốc gia này gắn di sản sắc tộc của họ với nhà thờ quốc gia của họ, nên cả người dân và nhà thờ của họ đều là mục tiêu của Liên Xô.
Tổ chức
Năm 1949, Liên Xô, Bulgaria, Tiệp Khắc, Hungary, Ba Lan và Romania đã thành lập Comecon theo mong muốn của Stalin nhằm thực thi sự thống trị của Liên Xô đối với các quốc gia nhỏ hơn ở Trung Âu và xoa dịu một số quốc gia đã bày tỏ sự quan tâm đến Kế hoạch Marshall, và hiện đang ngày càng bị cắt đứt khỏi các thị trường và nhà cung cấp truyền thống của họ ở Tây Âu. Vai trò của Comecon trở nên mơ hồ vì Stalin thích các mối liên hệ trực tiếp hơn với các lãnh đạo đảng khác hơn là sự phức tạp gián tiếp của Comecon; nó không đóng vai trò quan trọng nào trong những năm 1950 trong việc lập kế hoạch kinh tế. Ban đầu, Comecon đóng vai trò là vỏ bọc cho việc Liên Xô lấy nguyên liệu và thiết bị từ phần còn lại của Khối phía Đông, nhưng sự cân bằng đã thay đổi khi Liên Xô trở thành nhà trợ cấp ròng cho phần còn lại của Khối vào những năm 1970 thông qua trao đổi nguyên liệu thô giá rẻ để đổi lấy hàng hóa thành phẩm được sản xuất kém chất lượng.
Năm 1955, Hiệp ước Warsaw được thành lập một phần để đáp lại việc NATO sáp nhập Tây Đức và một phần vì Liên Xô cần một cái cớ để giữ lại các đơn vị Hồng quân ở Hungary. Trong 35 năm, Hiệp ước đã duy trì quan điểm của chủ nghĩa Stalin về an ninh quốc gia của Liên Xô dựa trên sự bành trướng và kiểm soát của đế quốc đối với các chế độ vệ tinh ở Đông Âu. Việc Liên Xô chính thức hóa các mối quan hệ an ninh của họ ở Khối phía Đông phản ánh nguyên tắc chính sách an ninh cơ bản của Mátxcơva rằng việc tiếp tục hiện diện ở Đông Trung Âu là nền tảng để phòng thủ chống lại phương Tây. Thông qua các cấu trúc thể chế của nó, Hiệp ước cũng bù đắp một phần cho sự vắng mặt của sự lãnh đạo cá nhân của Joseph Stalin kể từ khi ông qua đời vào năm 1953. Hiệp ước củng cố quân đội của các thành viên Khối khác trong đó các sĩ quan và nhân viên an ninh Liên Xô phục vụ dưới một cơ cấu chỉ huy thống nhất của Liên Xô.
Bắt đầu từ năm 1964, Ru-ma-ni đi theo con đường độc lập hơn. Mặc dù nó không bác bỏ Comecon hoặc Hiệp ước Warsaw, nhưng nó đã không còn đóng một vai trò quan trọng nào trong cả hai. Việc Nicolae Ceaușescu đảm nhận vai trò lãnh đạo một năm sau đó đã đẩy Romania đi xa hơn theo hướng chia rẽ. Albania, quốc gia ngày càng bị cô lập dưới thời nhà lãnh đạo theo chủ nghĩa Stalin Enver Hoxha sau quá trình phi Stalin hóa, trải qua sự chia rẽ giữa Liên Xô và Albania vào năm 1961, đã rút khỏi Hiệp ước Warsaw vào năm 1968 sau cuộc xâm lược Tiệp Khắc của Hiệp ước Warsaw.
Hạn chế di cư và đào tẩu
Năm 1917, Nga hạn chế di cư bằng cách thiết lập các biện pháp kiểm soát hộ chiếu và cấm xuất cảnh đối với những công dân hiếu chiến. Năm 1922, sau Hiệp ước thành lập Liên Xô, cả CHXHCNXV Ukraina và CHXHCNXV Nga đã ban hành các quy định chung về việc đi lại nhằm tịch thu hầu như tất cả các chuyến khởi hành, khiến việc di cư hợp pháp là không thể. Các biện pháp kiểm soát biên giới sau đó được tăng cường đến mức, vào năm 1928, thậm chí việc xuất cảnh bất hợp pháp cũng không thể thực hiện được. Điều này sau đó bao gồm kiểm soát hộ chiếu nội bộ, khi được kết hợp với giấy phép Propiska (“nơi cư trú”) của từng thành phố, và các hạn chế tự do di chuyển nội bộ thường được gọi là km thứ 101, hạn chế rất nhiều khả năng di chuyển ngay cả trong các khu vực nhỏ của Liên Xô.
Sau khi thành lập Khối phía Đông, việc di cư ra khỏi các quốc gia mới bị chiếm đóng, trừ những trường hợp hạn chế, đã bị dừng lại một cách hiệu quả vào đầu những năm 1950, với cách tiếp cận của Liên Xô nhằm kiểm soát phong trào quốc gia được hầu hết phần còn lại của Khối phía Đông mô phỏng. Tuy nhiên, ở Đông Đức, lợi dụng biên giới Nội Đức giữa các khu vực bị chiếm đóng, hàng trăm nghìn người đã trốn sang Tây Đức, với con số tổng cộng là 197.000 vào năm 1950, 165.000 vào năm 1951, 182.000 vào năm 1952 và 331.000 vào năm 1953.
Hành động của Joseph Stalin vào cuối năm 1952 và đầu năm 1953. 226.000 người đã bỏ trốn chỉ trong sáu tháng đầu năm 1953.
Với việc chính thức đóng cửa biên giới Nội Đức vào năm 1952, biên giới khu vực thành phố Berlin vẫn dễ tiếp cận hơn đáng kể so với phần còn lại của biên giới do được quản lý bởi cả bốn cường quốc chiếm đóng. Theo đó, nó thực sự bao gồm một “kẽ hở” mà qua đó công dân Khối phía Đông vẫn có thể di chuyển về phía Tây. 3,5 triệu người Đông Đức đã rời đi vào năm 1961, được gọi là Republikflucht, chiếm khoảng 20% tổng dân số Đông Đức. Vào tháng 8/1961, Đông Đức đã dựng lên một hàng rào dây thép gai mà cuối cùng sẽ được mở rộng thông qua việc xây dựng Bức tường Berlin, giúp lấp đầy kẽ hở một cách hiệu quả.
Với việc di cư thông thường hầu như không tồn tại, hơn 75% những người di cư từ các quốc gia thuộc Khối phía Đông từ năm 1950 đến năm 1990 đã làm như vậy theo các thỏa thuận song phương về “di cư sắc tộc”. Khoảng 10% là người di cư tị nạn theo Công ước Geneva năm 1951. Hầu hết người Liên Xô được phép rời đi trong khoảng thời gian này là người Do Thái thuộc sắc tộc thiểu số được phép di cư sang Israel sau một loạt vụ đào tẩu đáng xấu hổ vào năm 1970 khiến Liên Xô mở các cuộc di cư dân tộc rất hạn chế. Sự sụp đổ của Bức màn sắt kéo theo sự gia tăng ồ ạt của dòng di cư Đông-Tây châu Âu. Những người đào tẩu nổi tiếng của Khối phía Đông bao gồm con gái của Joseph Stalin, Svetlana Alliluyeva, người đã tố cáo Stalin sau cuộc đào tẩu năm 1967 của bà.
Dân số
Các quốc gia thuộc Khối Đông Âu như Liên Xô có tốc độ tăng dân số cao. Năm 1917, dân số Nga ở biên giới khi đó là 91 triệu người. Bất chấp sự tàn phá trong Nội chiến Nga, dân số vẫn tăng lên 92,7 triệu người vào năm 1926. Năm 1939, dân số tăng 17% lên 108 triệu người. Mặc dù có hơn 20 triệu người chết trong Thế chiến II, dân số Nga đã tăng lên 117,2 triệu người vào năm 1959. Điều tra dân số của Liên Xô năm 1989 cho thấy dân số Nga là 147 triệu người.
Hệ thống kinh tế và chính trị của Liên Xô đã tạo ra những hậu quả khác, chẳng hạn như ở các quốc gia vùng Baltic, nơi dân số chỉ bằng một nửa so với những quốc gia tương tự như Đan Mạch, Phần Lan và Na Uy trong những năm 1939-1990. Nhà ở tồi tàn là một yếu tố dẫn đến tỷ lệ sinh giảm nghiêm trọng trên khắp Khối phía Đông. Tuy nhiên, tỷ lệ sinh vẫn cao hơn ở các nước Tây Âu. Sự phụ thuộc vào phá thai, một phần là do tình trạng thiếu thuốc tránh thai và dụng cụ tử cung định kỳ khiến các hệ thống này không đáng tin cậy, cũng làm giảm tỷ lệ sinh và buộc phải chuyển sang các chính sách ủng hộ sinh sản vào cuối những năm 1960, bao gồm kiểm tra nghiêm ngặt việc phá thai và những lời hô hào của các nhà tuyên truyền như sự phân biệt “bà mẹ anh hùng” dành cho những phụ nữ Romania sinh mười đứa con trở lên.
Vào tháng 10/1966, biện pháp tránh thai nhân tạo đã bị cấm ở Romania và các xét nghiệm mang thai thường xuyên được bắt buộc đối với phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ, với những hình phạt nghiêm khắc đối với bất kỳ ai bị phát hiện phá thai. Bất chấp những hạn chế như vậy, tỷ lệ sinh vẫn tiếp tục giảm, một phần là do phá thai không có kỹ năng.
Cấu trúc xã hội
Các xã hội thuộc Khối Đông Âu hoạt động theo các nguyên tắc chống nhân tài với các yếu tố bình đẳng mạnh mẽ. Những người này ưu tiên những cá nhân kém trình độ hơn, cũng như cung cấp các đặc quyền cho nomenklatura và những người có giai cấp hoặc nền tảng chính trị phù hợp. Các xã hội của Khối phía Đông do đảng cộng sản cầm quyền thống trị, khiến một số người gọi chúng là “chế độ đảng phái”. Cung cấp lợi ích cho những người kém trình độ và kém năng lực hơn đã giúp mang lại một loại tính hợp pháp cho chế độ. Các thành viên cũ của tầng lớp trung lưu chính thức bị phân biệt đối xử, mặc dù nhu cầu về kỹ năng của họ cho phép họ tái tạo lại bản thân như những công dân cộng sản tốt.
Nhà ở
Tình trạng thiếu nhà ở tồn tại khắp Khối phía Đông. Ở châu Âu, chủ yếu là do sự tàn phá trong Thế chiến II. Các nỗ lực xây dựng bị ảnh hưởng sau khi nhà nước cắt giảm nghiêm trọng các nguồn lực dành cho nhà ở bắt đầu từ năm 1975. Các thành phố tràn ngập các khu chung cư lớn được xây dựng theo hệ thống. Du khách phương Tây từ những nơi như Tây Đức bày tỏ sự ngạc nhiên về chất lượng kém của các cấu trúc bê tông dạng hộp mới bên kia biên giới ở Đông Đức, cùng với màu xám xịt tương đối của môi trường vật chất và vẻ ngoài thường không vui vẻ của người dân trên đường phố hoặc trong các cửa hàng. Chính sách xây dựng nhà ở gặp phải những vấn đề đáng kể về tổ chức. Hơn nữa, những ngôi nhà đã hoàn thiện có chất lượng hoàn thiện kém rõ rệt.
Chất lượng nhà ở
Việc tập trung gần như hoàn toàn vào các khu chung cư lớn là đặc điểm chung của các thành phố thuộc Khối phía Đông trong những năm 1970 và 1980. Các nhà chức trách Đông Đức đã xem lợi thế chi phí lớn trong việc xây dựng các khu chung cư Plattenbau để việc xây dựng kiến trúc như vậy ở rìa các thành phố lớn tiếp tục cho đến khi Khối phía Đông tan rã. Những tòa nhà này, chẳng hạn như Paneláks của Tiệp Khắc và Panelház của Hungary, chứa những căn hộ bê tông chật chội trải rộng trên các đường phố của Khối phía Đông, để lại cho du khách ấn tượng “lạnh lẽo và ảm đạm”. Với mong muốn củng cố vai trò của nhà nước trong những năm 1970 và 1980, Nicolae Ceaușescu đã ban hành chương trình hệ thống hóa, bao gồm việc phá bỏ và xây dựng lại toàn bộ hoặc một phần các xóm, làng, thị trấn và thành phố hiện có, để nhường chỗ cho các khu chung cư tiêu chuẩn hóa trên toàn quốc (blocuri). Theo hệ tư tưởng này, Ceaușescu đã xây dựng Centrul Civic của Bucharest vào những năm 1980, nơi có Cung điện Quốc hội, tại vị trí của trung tâm lịch sử trước đây.
Thậm chí vào cuối những năm 1980, điều kiện vệ sinh ở hầu hết các quốc gia thuộc Khối Đông Âu nhìn chung vẫn chưa đáp ứng đủ. Đối với tất cả các quốc gia có dữ liệu, 60% nhà ở có mật độ lớn hơn một người/phòng trong khoảng thời gian từ 1966 đến 1975. Mật độ trung bình ở các quốc gia phương Tây có dữ liệu xấp xỉ 0,5 người/phòng. Các vấn đề trở nên trầm trọng hơn do chất lượng hoàn thiện kém của những ngôi nhà mới thường khiến những người cư ngụ phải trải qua một số công việc hoàn thiện nhất định và sửa chữa bổ sung.
Tình trạng thiếu hụt trầm trọng hơn trong những năm 1970 và 1980 xảy ra trong thời kỳ gia tăng số lượng nhà ở so với dân số từ năm 1970 đến năm 1986. Ngay cả đối với nhà ở mới, diện tích nhà ở trung bình chỉ là 61,3 m2 ở Khối phía Đông so với 113,5 m2 ở mười quốc gia phương Tây có sẵn dữ liệu so sánh. Các tiêu chuẩn về không gian thay đổi đáng kể, với ngôi nhà mới trung bình ở Liên Xô năm 1986 chỉ bằng 68% diện tích tương đương ở Hungary. Ngoài những trường hợp ngoại lệ, chẳng hạn như Đông Đức năm 1980-1986 và Bulgari vào năm 1970-1980, tiêu chuẩn không gian trong những ngôi nhà mới xây đã tăng lên trước khi Khối phía Đông tan rã. Quy mô nhà ở thay đổi đáng kể theo thời gian, đặc biệt là sau cuộc khủng hoảng dầu mỏ ở Khối phía Đông; chẳng hạn, những ngôi nhà ở Tây Đức từ thời 1990 có diện tích sàn trung bình là 83 m2 (890 dặm vuông), so với diện tích nhà ở trung bình ở CHDC Đức là 67 m2 vào năm 1967.
Nhà ở tồi tàn là một trong bốn yếu tố chính (những yếu tố khác là điều kiện sống kém, tăng việc làm cho phụ nữ và phá thai như một biện pháp kiểm soát sinh sản được khuyến khích) dẫn đến tỷ lệ sinh giảm trên khắp Khối phía Đông.
Nền kinh tế
Các nước thuộc Khối Đông Âu đã đạt được một số tiến bộ về kinh tế – kỹ thuật, công nghiệp hóa, tốc độ tăng năng suất lao động và nâng cao mức sống. Tuy nhiên, do thiếu tín hiệu thị trường, các nền kinh tế Khối Đông Âu đã trải qua sự phát triển sai lầm của các nhà hoạch định trung ương.
Khối phía Đông cũng phụ thuộc vào Liên Xô về một lượng đáng kể vật liệu.
Sự lạc hậu về công nghệ dẫn đến sự phụ thuộc vào hàng nhập khẩu từ các nước phương Tây và điều này dẫn đến nhu cầu về đồng tiền phương Tây. Các quốc gia thuộc Khối Đông Âu đã vay rất nhiều từ Club de Paris (ngân hàng trung ương) và London Club (ngân hàng tư nhân) và hầu hết trong số họ vào đầu những năm 1980 đã buộc phải thông báo cho các chủ nợ về tình trạng mất khả năng thanh toán của mình. Tuy nhiên, thông tin này được giữ bí mật với người dân và công tác tuyên truyền thúc đẩy quan điểm rằng các quốc gia đang trên con đường tốt nhất đi lên chủ nghĩa xã hội.
Điều kiện xã hội
Do hậu quả của Thế chiến II và sự chiếm đóng của Đức ở Đông Âu, phần lớn khu vực này đã bị tàn phá nặng nề về công nghiệp, cơ sở hạ tầng và thiệt hại về nhân mạng. Chỉ riêng ở Ba Lan, chính sách cướp bóc và bóc lột đã gây ra tổn thất vật chất to lớn cho ngành công nghiệp Ba Lan (62% trong số đó đã bị phá hủy), nông nghiệp, cơ sở hạ tầng và các địa danh văn hóa, chi phí ước tính khoảng 525 tỷ € hoặc 640 tỷ USD theo giá trị trao đổi năm 2004.
Trong khắp Khối phía Đông, cả ở Liên Xô và phần còn lại của Khối, Nga được coi là nổi bật và được gọi là naiboleye vydayushchayasya natsiya (quốc gia nổi bật nhất) và rukovodyashchiy narod (những người dẫn đầu). Liên Xô đã thúc đẩy sự tôn trọng các hành động và đặc điểm của Nga, đồng thời xây dựng hệ thống phân cấp cấu trúc của Liên Xô ở các quốc gia khác thuộc Khối phía Đông.
Đặc điểm xác định của chủ nghĩa toàn trị kiểu Stalin là sự cộng sinh độc nhất của nhà nước với xã hội và kinh tế, dẫn đến chính trị và kinh tế mất đi những đặc điểm riêng biệt của chúng như là những lĩnh vực tự trị và có thể phân biệt được. Ban đầu, Stalin chỉ đạo các hệ thống bác bỏ các đặc điểm thể chế phương Tây của nền kinh tế thị trường, quản trị dân chủ (được mệnh danh là “dân chủ tư sản” theo cách nói của Liên Xô) và nhà nước pháp quyền khuất phục sự can thiệp tùy ý của nhà nước.
Liên Xô bắt buộc sung công và tiêu hóa tài sản tư nhân. Các “chế độ sao chép” kiểu Xô Viết phát sinh trong Khối không chỉ tái tạo nền kinh tế chỉ huy của Liên Xô, mà còn áp dụng các phương pháp tàn bạo mà Joseph Stalin và các chính sách bí mật kiểu Xô Viết sử dụng để đàn áp phe đối lập thực sự và tiềm ẩn.
Các chế độ theo chủ nghĩa Stalin ở Khối phía Đông thậm chí còn coi các nhóm trí thức đối lập bên lề là mối đe dọa tiềm ẩn vì các cơ sở quyền lực của chủ nghĩa Stalin ở đó. Việc đàn áp những người bất đồng chính kiến và phe đối lập là điều kiện tiên quyết chính để đảm bảo quyền lực của chủ nghĩa Stalin trong Khối phía Đông, mặc dù mức độ đàn áp phe đối lập và bất đồng chính kiến khác nhau tùy theo quốc gia và thời gian trong toàn Khối phía Đông.
Ngoài ra, các phương tiện truyền thông ở Khối phía Đông là cơ quan của nhà nước, hoàn toàn phụ thuộc và phụ thuộc vào chính phủ Liên Xô với các tổ chức phát thanh và truyền hình thuộc sở hữu nhà nước, trong khi báo in thường thuộc sở hữu của các tổ chức chính trị, chủ yếu là đảng địa phương. Trong khi hơn 15 triệu cư dân Khối phía Đông di cư về phía Tây từ năm 1945 đến năm 1949, việc di cư đã bị dừng lại một cách hiệu quả vào đầu những năm 1950, với cách tiếp cận của Liên Xô nhằm kiểm soát phong trào quốc gia được hầu hết phần còn lại của Khối phía Đông mô phỏng.
Thay đổi ban đầu
Chuyển đổi được coi là cải cách
Ở Liên Xô, do sự giữ bí mật nghiêm ngặt của Liên Xô dưới thời Joseph Stalin, trong nhiều năm sau Thế chiến II, ngay cả những người nước ngoài có thông tin tốt nhất cũng không biết một cách hiệu quả về hoạt động của nền kinh tế Liên Xô. Stalin đã phong tỏa quyền tiếp cận từ bên ngoài vào Liên Xô kể từ năm 1935 (và cho đến khi ông qua đời), không cho phép người nước ngoài đi du lịch bên trong Liên Xô một cách hiệu quả để người bên ngoài không biết về các quá trình chính trị đã diễn ra ở đó. Trong thời kỳ này, và thậm chí 25 năm sau cái chết của Stalin, một số nhà ngoại giao và phóng viên nước ngoài được phép vào Liên Xô thường bị giới hạn trong phạm vi vài km từ Moscow, điện thoại của họ bị nghe lén, nơi cư trú của họ bị giới hạn ở những địa điểm chỉ dành cho người nước ngoài và họ thường xuyên bị chính quyền Liên Xô theo dõi.
Liên Xô cũng mô hình hóa các nền kinh tế ở phần còn lại của Khối phía Đông bên ngoài Liên Xô dọc theo các đường kinh tế chỉ huy của Liên Xô. Trước Thế chiến II, Liên Xô đã sử dụng các thủ tục hà khắc để đảm bảo tuân thủ các chỉ thị đầu tư tất cả tài sản theo kế hoạch của nhà nước, bao gồm cả việc tập thể hóa nông nghiệp và sử dụng một đội quân lao động lớn được thu thập trong hệ thống gulag. Hệ thống này phần lớn được áp dụng cho các quốc gia khác thuộc Khối Đông Âu sau Thế chiến II. Trong khi tuyên truyền về những cải tiến của giai cấp vô sản đi kèm với những thay đổi mang tính hệ thống, thì sự khủng bố và đe dọa của chủ nghĩa Stalin tàn nhẫn kéo theo đó đã làm xáo trộn cảm giác về bất kỳ lợi ích có mục đích nào.
Stalin cảm thấy rằng chuyển đổi kinh tế xã hội là không thể thiếu để thiết lập sự kiểm soát của Liên Xô, phản ánh quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin rằng cơ sở vật chất, sự phân phối tư liệu sản xuất, hình thành các mối quan hệ xã hội và chính trị. Các cán bộ do Mátxcơva đào tạo được đưa vào các vị trí quyền lực quan trọng để thực hiện các mệnh lệnh liên quan đến chuyển đổi chính trị xã hội. Việc loại bỏ quyền lực xã hội và tài chính của giai cấp tư sản bằng cách sung công đất đai và sở hữu công nghiệp được ưu tiên tuyệt đối.
Những biện pháp này được quảng cáo công khai là cải cách hơn là chuyển đổi kinh tế xã hội. Khắp Khối phía Đông, ngoại trừ Tiệp Khắc, các “tổ chức xã hội” như công đoàn và hiệp hội đại diện cho các nhóm xã hội, nghề nghiệp và các nhóm khác, được thành lập chỉ với một tổ chức cho mỗi hạng mục, loại trừ cạnh tranh. Các tổ chức đó được quản lý bởi các cán bộ theo chủ nghĩa Stalin, mặc dù trong thời kỳ đầu, họ cho phép có một số sự đa dạng.
Di dời tài sản
Đồng thời, khi chiến tranh kết thúc, Liên Xô đã áp dụng “chính sách cướp bóc” vận chuyển và di dời các tài sản công nghiệp Đông Âu sang Liên Xô. Các quốc gia thuộc Khối Đông Âu được yêu cầu cung cấp than đá, thiết bị công nghiệp, công nghệ, đầu máy toa xe và các nguồn lực khác để tái thiết Liên Xô. Từ năm 1945 đến năm 1953, Liên Xô đã nhận được khoản chuyển giao tài nguyên ròng từ phần còn lại của Khối phía Đông theo chính sách này trị giá khoảng 14 tỷ đô-la, một số tiền tương đương với khoản chuyển giao ròng từ Hoa Kỳ sang Tây Âu trong Kế hoạch Marshall. “Các khoản bồi thường” bao gồm việc tháo dỡ các tuyến đường sắt ở Ba Lan và các khoản bồi thường của Rumani cho Liên Xô từ năm 1944 đến 1948 trị giá 1,8 tỷ đô-la đồng thời với sự thống trị của SovRoms.
Ngoài ra, Liên Xô tổ chức lại các doanh nghiệp thành các công ty cổ phần trong đó Liên Xô sở hữu quyền kiểm soát. Sử dụng phương tiện điều khiển đó, một số doanh nghiệp buộc phải bán sản phẩm với giá thấp hơn thế giới cho Liên Xô, chẳng hạn như mỏ uranium ở Tiệp Khắc và Đông Đức, mỏ than ở Ba Lan và giếng dầu ở Romania.
Thương mại và Comecon
Mô hình thương mại của các quốc gia Khối Đông Âu đã bị thay đổi nghiêm trọng. Trước Thế chiến II, không quá 1%-2% thương mại của các quốc gia đó là với Liên Xô. Đến năm 1953, tỷ lệ thương mại như vậy đã tăng lên 37%. Năm 1947, Joseph Stalin cũng đã bác bỏ Kế hoạch Marshall và cấm tất cả các nước thuộc Khối Đông Âu tham gia vào kế hoạch này.
Sự thống trị của Liên Xô tiếp tục ràng buộc các nền kinh tế khác của Khối Đông Âu với Moscow thông qua Hội đồng Hỗ trợ Kinh tế Tương hỗ CMEA (Council for Mutual Economic Assistance) hoặc Comecon, cơ quan xác định phân bổ đầu tư của các quốc gia và các sản phẩm sẽ được giao dịch trong Khối Đông Âu. Mặc dù Comecon được khởi xướng vào năm 1949, nhưng vai trò của nó trở nên mơ hồ vì Stalin thích các mối liên hệ trực tiếp hơn với các nhà lãnh đạo đảng khác hơn là sự phức tạp gián tiếp của hội đồng. Nó không đóng vai trò quan trọng nào trong những năm 1950 trong việc lập kế hoạch kinh tế.
Ban đầu, Comecon đóng vai trò là vỏ bọc cho việc Liên Xô lấy nguyên liệu và thiết bị từ phần còn lại của Khối phía Đông, nhưng sự cân bằng đã thay đổi khi Liên Xô trở thành nhà trợ cấp ròng cho phần còn lại của Khối vào những năm 1970 thông qua trao đổi nguyên liệu thô giá rẻ để đổi lấy hàng hóa thành phẩm được sản xuất kém chất lượng. Trong khi các nguồn tài nguyên như dầu mỏ, gỗ và uranium ban đầu khiến việc tiếp cận các nền kinh tế khác của Khối phía Đông trở nên hấp dẫn, thì Liên Xô đã sớm phải xuất khẩu nguyên liệu thô của Liên Xô sang các quốc gia đó để duy trì sự gắn kết trong đó. Sau khi phản đối các kế hoạch của Comecon nhằm khai thác tài nguyên khoáng sản của Romania và sử dụng nhiều vào sản xuất nông nghiệp, Romania bắt đầu có lập trường độc lập hơn vào năm 1964. Mặc dù nó không từ chối Comecon, nhưng nó không đóng vai trò quan trọng nào trong hoạt động của mình, đặc biệt là sau khi Nicolae Ceauşescu lên nắm quyền.
Coi trọng công nghiệp nặng
Theo tuyên truyền chính thức ở Liên Xô, có khả năng chi trả chưa từng có về nhà ở, chăm sóc sức khỏe và giáo dục. Tiền thuê căn hộ trung bình chỉ chiếm 1% ngân sách gia đình, con số này lên tới 4% khi tính đến các dịch vụ của thành phố. Vé xe điện là 20 kopecks và một ổ bánh mì là 15 kopecks. Mức lương trung bình hàng tháng của một kỹ sư là 140-160 rúp.
Liên Xô đã đạt được tiến bộ lớn trong việc phát triển lĩnh vực hàng tiêu dùng của đất nước. Năm 1970, Liên Xô sản xuất 679 triệu đôi giày da, so với 534 triệu của Hoa Kỳ. Tiệp Khắc, quốc gia có sản lượng giày bình quân đầu người cao nhất thế giới, đã xuất khẩu một phần đáng kể sản lượng giày của mình sang các nước khác.
Mức sống tăng lên dưới chủ nghĩa xã hội đã dẫn đến sự sụt giảm đều đặn trong ngày làm việc và tăng thời gian rảnh rỗi. Năm 1974, tuần làm việc trung bình của công nhân công nghiệp Liên Xô là 40 giờ. Các kỳ nghỉ được trả lương vào năm 1968 đạt tối thiểu 15 ngày làm việc. Vào giữa những năm 1970, số ngày miễn phí mỗi năm – số ngày nghỉ, ngày lễ và kỳ nghỉ là 128-130, gần gấp đôi con số so với mười năm trước.
Do thiếu các tín hiệu thị trường trong các nền kinh tế như vậy, họ đã trải qua sự phát triển sai lầm của các nhà lập kế hoạch tập trung, dẫn đến việc các quốc gia đó đi theo con đường phát triển theo chiều rộng (huy động nhiều vốn, lao động, năng lượng và nguyên liệu thô được sử dụng không hiệu quả) thay vì phát triển theo chiều sâu (sử dụng tài nguyên hiệu quả) để cố gắng đạt được tăng trưởng nhanh. Các nước thuộc Khối phía Đông được yêu cầu phải tuân theo mô hình của Liên Xô, nhấn mạnh quá mức vào ngành công nghiệp nặng mà bỏ qua ngành công nghiệp nhẹ và các ngành khác.
Vì mô hình đó liên quan đến việc khai thác hoang phí tài nguyên thiên nhiên và các nguồn tài nguyên khác nên nó được mô tả là một loại phương thức “chặt và đốt”. Trong khi hệ thống Xô Viết cố gắng giành lấy chế độ độc tài của giai cấp vô sản, thì có rất ít giai cấp vô sản tồn tại ở nhiều nước Đông Âu, do đó để tạo ra một giai cấp vô sản, cần phải xây dựng ngành công nghiệp nặng. Mỗi hệ thống chia sẻ các chủ đề đặc biệt của các nền kinh tế định hướng nhà nước, bao gồm quyền sở hữu được xác định kém, thiếu giá cả bù trừ thị trường và năng lực sản xuất bị thổi phồng hoặc bóp méo liên quan đến các nền kinh tế thị trường tương tự.
Các sai sót và lãng phí chủ yếu xảy ra trong hệ thống phân bổ và phân bổ nguồn lực. Do các cơ quan nhà nước nguyên khối do đảng điều hành, các hệ thống này không cung cấp cơ chế hoặc động lực hiệu quả nào để kiểm soát chi phí, sự hoang phí, kém hiệu quả và lãng phí. Công nghiệp nặng được ưu tiên vì tầm quan trọng của nó đối với cơ sở công nghiệp-quân sự và đối với lĩnh vực kỹ thuật.
Các nhà máy đôi khi được đặt ở vị trí không hiệu quả, phát sinh chi phí vận chuyển cao, trong khi tổ chức nhà máy kém đôi khi dẫn đến đình trệ sản xuất và tác động dây chuyền trong các ngành khác phụ thuộc vào các nhà cung cấp trung gian độc quyền. Ví dụ, mỗi quốc gia, kể cả Albania, đều xây dựng các nhà máy thép bất kể họ có thiếu nguồn năng lượng và quặng khoáng sản cần thiết hay không. Một nhà máy luyện kim khổng lồ đã được xây dựng ở Bulgaria mặc dù quặng của nó phải được nhập khẩu từ Liên Xô và vận chuyển 320 km từ cảng ở Burgas. Một nhà máy sản xuất máy kéo ở Warsaw vào năm 1980 có một danh sách dài 52 trang về các thiết bị rỉ sét, sau đó trở nên vô dụng.
Sự nhấn mạnh vào công nghiệp nặng này đã chuyển hướng đầu tư khỏi việc sản xuất hóa chất và nhựa thực tế hơn. Ngoài ra, việc các kế hoạch tập trung vào số lượng hơn là chất lượng đã khiến các sản phẩm của Khối Đông Âu kém cạnh tranh hơn trên thị trường thế giới. Chi phí cao được truyền qua chuỗi sản phẩm đã thúc đẩy “giá trị” sản xuất dựa trên việc tăng lương, nhưng lại khiến hàng xuất khẩu kém cạnh tranh hơn. Các nhà hoạch định hiếm khi đóng cửa các nhà máy cũ ngay cả khi các công suất mới được mở ra ở nơi khác. Ví dụ, ngành thép Ba Lan đã giữ lại một nhà máy ở Thượng Silesia mặc dù đã mở các đơn vị tích hợp hiện đại ở ngoại vi trong khi lò quy trình Siemens-Martin cũ cuối cùng được lắp đặt vào thế kỷ XIX không bị đóng cửa ngay lập tức.
Hàng sản xuất được ưu ái hơn hàng tiêu dùng khiến hàng tiêu dùng thiếu hụt về số lượng và chất lượng dẫn đến nền kinh tế khan hiếm.
Vào giữa những năm 1970, thâm hụt ngân sách tăng lên đáng kể và giá cả trong nước khác xa so với giá thế giới, trong khi giá sản xuất trung bình cao hơn 2% so với giá tiêu dùng. Nhiều hàng hóa cao cấp có thể được mua ở chợ đen hoặc chỉ trong các cửa hàng đặc biệt sử dụng ngoại tệ mà hầu hết công dân Khối phía Đông không thể tiếp cận được, chẳng hạn như Intershop ở Đông Đức, Beryozka ở Liên Xô, Pewex ở Ba Lan, Tuzex ở Tiệp Khắc, Corecom ở Bungari hoặc Comturist trong Romania. Phần lớn những gì được sản xuất cho người dân địa phương không bao giờ đến được tay người dùng dự định, trong khi nhiều sản phẩm dễ hỏng trở nên không phù hợp để tiêu dùng trước khi đến tay người tiêu dùng.
Chợ đen
Do sự thiếu sót của nền kinh tế chính thức, thị trường chợ đen được tạo ra thường được cung cấp bởi hàng hóa bị đánh cắp từ khu vực công. Thứ hai, “nền kinh tế song song” phát triển mạnh mẽ trong Khối do nhu cầu tiêu dùng của các bang chưa được đáp ứng ngày càng tăng. Thị trường đen và xám cho thực phẩm, hàng hóa và tiền mặt phát sinh. Hàng hóa bao gồm đồ gia dụng, vật tư y tế, quần áo, đồ nội thất, mỹ phẩm và đồ vệ sinh cá nhân thường xuyên bị thiếu hụt thông qua các cửa hàng chính thức.
Nhiều nông dân che giấu sản lượng thực tế với các cơ quan thu mua để bán chui cho người tiêu dùng thành thị. Ngoại tệ cứng được săn lùng ráo riết, trong khi các mặt hàng phương Tây được đánh giá cao có chức năng như một phương tiện trao đổi hoặc hối lộ ở các quốc gia theo chủ nghĩa Stalin, chẳng hạn như ở Romania, nơi thuốc lá Kent được sử dụng rộng rãi như một loại tiền tệ không chính thức để mua hàng hóa và dịch vụ. Một số nhân viên dịch vụ làm thêm ngoài giờ trái phép cung cấp dịch vụ trực tiếp cho khách hàng để thanh toán.
Đô thị hóa
Quá trình công nghiệp hóa sản xuất quy mô lớn dẫn đến kết quả là không đáp ứng được nhu cầu của người tiêu dùng và gây ra sự sao nhãng trong lĩnh vực dịch vụ, đô thị hóa nhanh chưa từng có, tình trạng quá tải cấp tính ở đô thị, tình trạng thiếu hụt kinh niên và tuyển dụng ồ ạt phụ nữ vào các công việc hầu hết là lao động chân tay và/hoặc được trả lương thấp. Hậu quả là sự căng thẳng dẫn đến việc sử dụng rộng rãi các biện pháp ép buộc, đàn áp, thử nghiệm, thanh trừng và đe dọa. Đến năm 1960, quá trình đô thị hóa ồ ạt diễn ra ở Ba Lan (48% thành thị) và Bulgaria (38%), làm tăng việc làm cho nông dân, nhưng cũng khiến tình trạng mù chữ tăng vọt khi trẻ em bỏ học đi làm.
Các thành phố trở thành địa điểm xây dựng đồ sộ, dẫn đến việc xây dựng lại một số tòa nhà bị chiến tranh tàn phá nhưng cũng đồng thời xây dựng các khu chung cư đổ nát buồn tẻ. Mức sống đô thị giảm mạnh do tài nguyên bị dồn vào các dự án xây dựng khổng lồ dài hạn, trong khi công nghiệp hóa buộc hàng triệu nông dân trước đây phải sống trong các túp lều hoặc các khu chung cư tồi tàn gần các khu công nghiệp gây ô nhiễm lớn.
Tập thể hóa nông nghiệp
Tập thể hóa là một quá trình do Joseph Stalin tiên phong vào cuối những năm 1920, theo đó các chế độ theo chủ nghĩa Mác-Lênin ở Khối phía Đông và các nơi khác đã cố gắng thiết lập một hệ thống xã hội chủ nghĩa có trật tự trong nông nghiệp nông thôn. Nó đòi hỏi phải hợp nhất một cách cưỡng bức các trang trại nông dân quy mô nhỏ và các trang trại lớn hơn thuộc về các tầng lớp có ruộng nhằm mục đích tạo ra các “trang trại tập thể” hiện đại lớn hơn, theo lý thuyết, do công nhân trong đó làm chủ. Trên thực tế, những trang trại như vậy thuộc sở hữu của nhà nước.
Bên cạnh việc loại bỏ sự kém hiệu quả được cho là có liên quan đến canh tác quy mô nhỏ trên những vùng đất không liền kề, tập thể hóa còn nhằm đạt được mục tiêu chính trị là loại bỏ cơ sở nông thôn để chống lại chế độ Stalin. Một biện minh nữa được đưa ra là cần phải thúc đẩy phát triển công nghiệp bằng cách tạo điều kiện thuận lợi cho việc thu mua nông sản của nhà nước và chuyển “lao động dư thừa” từ nông thôn ra thành thị. Tóm lại, nông nghiệp được tổ chức lại để vô sản hóa giai cấp nông dân và kiểm soát sản xuất theo giá cả do nhà nước quyết định.
Khối phía Đông sở hữu các nguồn tài nguyên nông nghiệp đáng kể, đặc biệt là ở các khu vực phía nam, chẳng hạn như Great Plain của Hungary, nơi có đất đai tốt và khí hậu ấm áp trong mùa trồng trọt. Tập thể hóa nông thôn diễn ra khác ở các nước thuộc Khối Đông Âu không thuộc Liên Xô so với ở Liên Xô trong những năm 1920 và 1930. Do nhu cầu che giấu giả định về quyền kiểm soát và thực tế của sự thiếu kiểm soát ban đầu, không thể tiến hành thanh lý nông dân giàu có theo kiểu dekulakisation của Liên Xô ở các quốc gia thuộc Khối Đông Âu không thuộc Liên Xô.
Họ cũng không thể mạo hiểm với nạn đói hàng loạt hoặc phá hoại nông nghiệp (ví dụ: bệnh thối nhũn) với quá trình tập thể hóa nhanh chóng thông qua các trang trại nhà nước quy mô lớn và các hợp tác xã sản xuất nông nghiệp APC (agricultural producers’ cooperatives). Thay vào đó, quá trình tập thể hóa diễn ra chậm hơn và theo từng giai đoạn từ 1948 đến 1960 ở Bungary, Romania, Hungary, Tiệp Khắc và Đông Đức, và từ 1955 đến 1964 ở Albania. Tập thể hóa ở các nước cộng hòa vùng Baltic của Litva Xô viết, Estonian Xô viết và Latvian Xô viết đã diễn ra giữa năm 1947 và 1952.
Không giống như quá trình tập thể hóa của Liên Xô, việc tiêu hủy hàng loạt gia súc cũng như các lỗi gây ra sản lượng hoặc phân phối bị bóp méo không xảy ra ở các quốc gia Khối phía Đông khác. Việc sử dụng rộng rãi hơn các hình thức chuyển tiếp đã xảy ra, với các khoản bồi thường chênh lệch cho những nông dân đóng góp nhiều đất hơn cho APC. Bởi vì Tiệp Khắc và Đông Đức đã công nghiệp hóa hơn Liên Xô, nên họ có khả năng cung cấp hầu hết các thiết bị và phân bón cần thiết để quá trình chuyển đổi sang nền nông nghiệp tập thể diễn ra dễ dàng. Thay vì thanh lý những nông dân lớn hoặc cấm họ tham gia APC như Stalin đã làm thông qua dekulakisation, những nông dân đó đã được sử dụng trong các tập thể hóa Khối phía Đông không thuộc Liên Xô, thậm chí đôi khi được bổ nhiệm làm chủ tịch hoặc quản lý trang trại.
Tập thể hóa thường vấp phải sự phản kháng mạnh mẽ ở nông thôn, bao gồm cả việc nông dân thường xuyên phá hủy tài sản thay vì giao nộp cho tập thể. Mối liên hệ chặt chẽ giữa nông dân với đất đai thông qua quyền sở hữu tư nhân đã bị phá vỡ và nhiều thanh niên đã bỏ đi để theo đuổi sự nghiệp trong ngành công nghiệp. Ở Ba Lan và Nam Tư, sự phản kháng dữ dội của nông dân, nhiều người trong số họ đã chống lại phe Trục, dẫn đến việc từ bỏ tập thể hóa nông thôn bán buôn vào đầu những năm 1950. Một phần do các vấn đề do tập thể hóa tạo ra, nông nghiệp phần lớn đã bị phi tập thể hóa ở Ba Lan vào năm 1957.
Tuy nhiên, thực tế là Ba Lan đã xoay sở để thực hiện công nghiệp hóa theo kế hoạch tập trung quy mô lớn mà không gặp nhiều khó khăn hơn so với các nước láng giềng được tập thể hóa trong Khối Đông Âu càng đặt ra câu hỏi về nhu cầu tập thể hóa trong các nền kinh tế kế hoạch hóa như vậy. Chỉ có “lãnh thổ phía tây” của Ba Lan, những vùng tiếp giáp về phía đông với đường Oder-Neisse đã được sáp nhập từ Đức, được tập thể hóa đáng kể, phần lớn là để định cư một số lượng lớn người Ba Lan trên đất nông nghiệp tốt đã được lấy từ nông dân Đức.
Tăng trưởng kinh tế
Đã có những tiến bộ đáng kể trong nền kinh tế ở các nước như Liên Xô. Năm 1980, Liên Xô đứng đầu châu Âu và đứng thứ hai thế giới về sản xuất công nghiệp và nông nghiệp. Năm 1960, sản lượng công nghiệp của Liên Xô chỉ bằng 55% của Mỹ, nhưng con số này đã tăng lên 80% vào năm 1980. Với sự thay đổi lãnh đạo của Liên Xô vào năm 1964, đã có những thay đổi đáng kể đối với chính sách kinh tế. Chính phủ ngày 30/9/1965 ra Nghị định “Về cải tiến quản lý công nghiệp” và Nghị quyết ngày 4/10/1965 “Về cải thiện và tăng cường các biện pháp khuyến khích kinh tế đối với sản xuất công nghiệp”. Người khởi xướng chính của những cải cách này là Thủ tướng A. Kosygin. Những cải cách của Kosygin về nông nghiệp đã trao quyền tự chủ đáng kể cho các trang trại tập thể, trao cho họ quyền đối với các nội dung của trang trại tư nhân. Trong thời kỳ này, đã có chương trình cải tạo đất quy mô lớn, xây dựng các kênh dẫn nước và các biện pháp khác. Thời kỳ 1966-1970, tổng sản phẩm quốc dân tăng trên 35%. Sản lượng công nghiệp tăng 48% và nông nghiệp 17%. Trong Kế hoạch 5 năm lần thứ tám, thu nhập quốc dân tăng trưởng với tốc độ trung bình là 7,8%. Trong Kế hoạch 5 năm lần thứ chín (1971-1975), thu nhập quốc dân tăng trưởng với tốc độ hàng năm là 5,7%. Trong Kế hoạch 5 năm lần thứ 10 (1976-1981), thu nhập quốc dân tăng trưởng với tốc độ hàng năm là 4,3%.
Liên Xô đã đạt được tiến bộ khoa học và công nghệ đáng chú ý. Không giống như các quốc gia có nền kinh tế định hướng thị trường hơn, tiềm năng khoa học và công nghệ ở Liên Xô được sử dụng theo kế hoạch trên quy mô toàn xã hội.
Năm 1980, số lượng nhân viên khoa học ở Liên Xô là 1,4 triệu người. Số lượng kỹ sư làm việc trong nền kinh tế quốc dân là 4,7 triệu người. Từ năm 1960 đến 1980, số lượng cán bộ khoa học đã tăng lên gấp 4 lần. Năm 1975, số cán bộ khoa học ở Liên Xô chiếm 1/4 tổng số cán bộ khoa học trên thế giới. Năm 1980, so với năm 1940, số lượng đề xuất sáng chế được đệ trình là hơn 5 triệu. Năm 1980, có 10 viện nghiên cứu toàn Liên minh, 85 cơ quan trung ương chuyên ngành và 93 trung tâm thông tin khu vực.
Nhà máy điện hạt nhân đầu tiên trên thế giới được vận hành vào ngày 27/6/1954 tại Obninsk. Các nhà khoa học Liên Xô đã có đóng góp lớn cho sự phát triển của công nghệ máy tính. Những thành tựu lớn đầu tiên trong lĩnh vực này gắn liền với việc chế tạo máy tính tương tự. Ở Liên Xô, các nguyên tắc xây dựng máy phân tích mạng được phát triển bởi S. Gershgorin vào năm 1927 và khái niệm về máy tính tương tự điện động lực học được đề xuất bởi N. Minorsky vào năm 1936. Vào những năm 1940, L. Gutenmakher đã bắt đầu phát triển các giám đốc phòng không điện tử AC và các bộ tích hợp ống chân không đầu tiên. Vào những năm 1960, những phát triển quan trọng trong thiết bị máy tính hiện đại là hệ thống BESM-6 được chế tạo dưới sự chỉ đạo của SA Lebedev, dòng máy tính kỹ thuật số nhỏ MIR và dòng máy tính kỹ thuật số Minsk do G.Lopato và V. Przhyalkovsky phát triển.
Tác giả Turnock tuyên bố rằng giao thông vận tải ở Khối phía Đông được đặc trưng bởi việc bảo trì cơ sở hạ tầng kém. Mạng lưới đường bộ không đủ khả năng chịu tải, bề mặt kém và dịch vụ bên đường thiếu. Trong khi các con đường được trải nhựa lại, rất ít đường mới được xây dựng và có rất ít đường cao tốc bị chia cắt, đường vành đai đô thị hoặc đường tránh. Sở hữu xe hơi tư nhân vẫn còn thấp theo tiêu chuẩn phương Tây.
Quyền sở hữu phương tiện tăng lên trong những năm 1970 và 1980 với việc sản xuất những chiếc ô tô rẻ tiền ở Đông Đức như Trabants và Wartburgs. Tuy nhiên, danh sách chờ phân phối Trabants là 10 năm vào năm 1987 và lên đến 15 năm đối với xe Lada của Liên Xô và xe Škoda của Tiệp Khắc. Máy bay do Liên Xô chế tạo có công nghệ kém, tiêu thụ nhiều nhiên liệu và yêu cầu bảo dưỡng nặng nề. Mạng viễn thông đã quá tải.
Thêm vào những hạn chế về khả năng di chuyển từ các hệ thống giao thông không đầy đủ là những hạn chế về khả năng di chuyển của bộ máy quan liêu. Trong khi bên ngoài Albania, việc đi lại trong nước cuối cùng phần lớn trở nên không có quy định, các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt đối với vấn đề hộ chiếu, thị thực và ngoại tệ khiến việc đi lại của nước ngoài trở nên khó khăn bên trong Khối phía Đông. Các quốc gia đã quen với sự cô lập và chế độ tự cung tự cấp ban đầu sau chiến tranh, với việc mỗi quốc gia hạn chế một cách hiệu quả các quan chức xem các vấn đề từ góc độ trong nước được định hình bởi tuyên truyền cụ thể của quốc gia đó.
Các vấn đề môi trường nghiêm trọng nảy sinh do tắc nghẽn giao thông đô thị, tình trạng này càng trầm trọng hơn do ô nhiễm do các phương tiện được bảo dưỡng kém tạo ra. Các nhà máy nhiệt điện lớn đốt than non và các vật dụng khác trở thành những nguồn gây ô nhiễm khét tiếng, trong khi một số hệ thống thủy điện hoạt động kém hiệu quả do mùa khô và tích tụ phù sa trong các hồ chứa. Kraków bị bao phủ bởi sương mù 135 ngày mỗi năm trong khi Wrocław bị bao phủ bởi sương mù khí chrome.
Một số ngôi làng đã được sơ tán vì quá trình luyện đồng tại Głogów. Các vấn đề khác ở nông thôn nảy sinh từ việc xây dựng đường ống dẫn nước được ưu tiên hơn xây dựng hệ thống thoát nước thải, khiến nhiều ngôi nhà chỉ có đường ống dẫn nước vào và không đủ xe bồn chở nước thải để chuyển nước thải. Kết quả là nước uống ở Hungary bị ô nhiễm đến mức hơn 700 ngôi làng phải được cung cấp bằng các bể chứa, chai và túi nhựa. Các dự án điện hạt nhân dễ bị trì hoãn vận hành trong thời gian dài.
Thảm họa tại nhà máy hạt nhân Chernobyl ở Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Ucraina là do thử nghiệm an toàn vô trách nhiệm đối với thiết kế lò phản ứng thường an toàn, một số người vận hành thậm chí thiếu hiểu biết cơ bản về các quy trình của lò phản ứng và bộ máy quan liêu độc đoán của Liên Xô, coi trọng lòng trung thành của đảng hơn năng lực, tiếp tục thăng chức cho nhân viên không đủ năng lực và chọn sự rẻ tiền hơn là an toàn. Hậu quả là việc giải phóng bụi phóng xạ đã dẫn đến việc sơ tán và tái định cư cho hơn 336.000 người để lại một Khu vực rộng lớn hoang vắng chứa đầy sự phát triển đô thị bị bỏ hoang vẫn còn tồn tại.
Du lịch từ bên ngoài Khối phía Đông bị bỏ quên, trong khi du lịch từ các quốc gia theo chủ nghĩa Stalin khác phát triển trong Khối phía Đông. Du lịch đã thu hút đầu tư, dựa vào các cơ hội du lịch và giải trí có trước Thế chiến II. Đến năm 1945, hầu hết các khách sạn đều ngừng hoạt động, trong khi nhiều khách sạn không được các nhà quy hoạch trung tâm chuyển đổi sang mục đích sử dụng khác nhằm đáp ứng nhu cầu trong nước. Chính quyền thành lập các công ty nhà nước để sắp xếp việc đi lại và ăn ở. Trong những năm 1970, các khoản đầu tư đã được thực hiện để cố gắng thu hút khách du lịch phương Tây, mặc dù động lực này đã giảm dần vào những năm 1980 khi không có kế hoạch dài hạn nào được đưa ra để cải thiện môi trường du lịch, chẳng hạn như đảm bảo tự do đi lại, trao đổi tiền tự do và hiệu quả và cung cấp các sản phẩm chất lượng cao hơn mà những khách du lịch này đã quen thuộc. Tuy nhiên, khách du lịch phương Tây nói chung được tự do đi lại ở Hungary, Ba Lan và Nam Tư và đi đến nơi họ muốn. Việc đi với tư cách khách du lịch cá nhân đến Đông Đức, Tiệp Khắc, Romania, Bulgaria và Albania còn khó khăn hơn hoặc thậm chí là không thể. Nhìn chung, trong mọi trường hợp, người thân từ phương Tây có thể đến thăm và ở cùng gia đình tại các quốc gia thuộc Khối phía Đông, ngoại trừ Albania. Trong những trường hợp này, phải xin phép, thời gian chính xác, thời gian lưu trú, địa điểm và việc di chuyển phải được biết trước.
Phục vụ du khách phương Tây đòi hỏi phải tạo ra một môi trường có tiêu chuẩn hoàn toàn khác so với tiêu chuẩn được sử dụng cho người dân trong nước, đòi hỏi sự tập trung của các điểm du lịch bao gồm việc xây dựng cơ sở hạ tầng chất lượng tương đối cao trong các khu phức hợp du lịch, không dễ dàng nhân rộng ở nơi khác. Vì mong muốn duy trì kỷ luật tư tưởng và lo sợ sự hiện diện của những người nước ngoài giàu có hơn có lối sống khác, Albania đã tách biệt du khách. Vì lo lắng về tác động tiêu cực của ngành du lịch, việc đi lại bị hạn chế ở mức 6.000 du khách mỗi năm.
Tốc độ tăng trưởng
Tốc độ tăng trưởng ở Khối phía Đông ban đầu cao trong những năm 1950 và 1960. Trong giai đoạn đầu tiên này, tiến độ đạt được nhanh chóng theo tiêu chuẩn châu Âu và tăng trưởng bình quân đầu người trong Khối phía Đông tăng 2,4 lần mức trung bình của châu Âu. Đông Âu chiếm 12,3% sản lượng của châu Âu vào năm 1950 nhưng là 14,4 vào năm 1970. Tuy nhiên, hệ thống này không chịu thay đổi và không dễ dàng thích nghi với các điều kiện mới. Vì lý do chính trị, các nhà máy cũ hiếm khi bị đóng cửa, ngay cả khi có công nghệ mới. Kết quả là, sau những năm 1970, tốc độ tăng trưởng trong khối đã suy giảm tương đối. Trong khi đó, Tây Đức, Áo, Pháp và các quốc gia Tây Âu khác có tốc độ tăng trưởng kinh tế gia tăng ở Wirtschaftswunder (“phép màu kinh tế”), Trete Glorieuses (“ba mươi năm vinh quang”) và sự bùng nổ sau Thế chiến II.
Từ cuối Thế chiến II đến giữa những năm 1970, nền kinh tế của Khối phía Đông tăng trưởng đều đặn với tốc độ tương đương với nền kinh tế ở Tây Âu, với các quốc gia theo chủ nghĩa Stalin không theo cải cách của Khối phía Đông có nền kinh tế mạnh hơn các quốc gia theo chủ nghĩa Stalin theo cải cách. Trong khi hầu hết các nền kinh tế Tây Âu về cơ bản đã bắt đầu tiếp cận mức tổng sản phẩm quốc nội (GDP) bình quân đầu người của Hoa Kỳ vào cuối những năm 1970 và đầu những năm 1980, thì các nước Khối Đông Âu lại không như vậy, với GDP bình quân đầu người tụt hậu đáng kể so với các đối tác Tây Âu tương đương của họ.
Mặc dù có thể lập luận rằng các ước tính GDP của Ngân hàng Thế giới được sử dụng cho các số liệu năm 1990 đánh giá thấp GDP của Khối phía Đông do đồng nội tệ bị định giá thấp, nhưng thu nhập bình quân đầu người chắc chắn thấp hơn so với các đối tác của họ. Đông Đức là quốc gia công nghiệp tiên tiến nhất của Khối phía Đông. Cho đến khi Bức tường Berlin được xây dựng vào năm 1961, Đông Đức được coi là một quốc gia yếu kém, xuất khẩu lao động lành nghề sang phương Tây đến mức được gọi là “vệ tinh đang biến mất”. Chỉ sau khi bức tường được niêm phong bằng lao động lành nghề, Đông Đức mới có thể vươn lên vị trí kinh tế hàng đầu trong Khối phía Đông. Sau đó, công dân của họ được hưởng chất lượng cuộc sống cao hơn và ít bị thiếu hụt hàng hóa hơn so với ở Liên Xô, Ba Lan hay Romania.
Trong khi các số liệu thống kê chính thức vẽ nên một bức tranh tương đối tươi sáng, thì nền kinh tế Đông Đức đã bị xói mòn do kế hoạch hóa tập trung gia tăng, kinh tế tự cung tự cấp, sử dụng than đá thay vì dầu mỏ, tập trung đầu tư vào một số khu vực thâm dụng công nghệ được lựa chọn và quy định thị trường lao động. Kết quả là, tồn tại khoảng cách năng suất lớn gần 50% trên mỗi công nhân giữa Đông và Tây Đức. Tuy nhiên, khoảng cách đó không đo được chất lượng thiết kế của hàng hóa hoặc dịch vụ sao cho tỷ lệ bình quân đầu người thực tế có thể thấp từ 14 đến 20%. Tổng tiền lương trung bình hàng tháng ở Đông Đức bằng khoảng 30% so với ở Tây Đức, mặc dù sau khi tính thuế, con số này lên tới 60%.
Hơn nữa, sức mua của tiền lương rất khác nhau, chỉ có khoảng một nửa số hộ gia đình Đông Đức sở hữu ô tô hoặc tivi màu vào cuối năm 1990, cả hai đều là tài sản tiêu chuẩn của các hộ gia đình Tây Đức. Ostmark chỉ có giá trị đối với các giao dịch bên trong Đông Đức, không thể xuất khẩu hoặc nhập khẩu hợp pháp và không thể được sử dụng trong các Intershop Đông Đức bán hàng hóa cao cấp. Năm 1989, 11% lực lượng lao động Đông Đức vẫn làm trong ngành nông nghiệp, 47% làm trong khu vực thứ cấp và 42% trong dịch vụ.
Sau khi được cài đặt, hệ thống kinh tế rất khó thay đổi do tầm quan trọng của việc quản lý đáng tin cậy về mặt chính trị và giá trị uy tín được đặt lên các doanh nghiệp lớn. Hiệu suất giảm trong những năm 1970 và 1980 do không hiệu quả khi chi phí đầu vào công nghiệp, chẳng hạn như giá năng lượng, tăng lên. Mặc dù tăng trưởng tụt hậu so với phương Tây, nhưng nó đã xảy ra. Hàng tiêu dùng bắt đầu trở nên phổ biến hơn vào những năm 1960.
Trước khi Khối phía Đông tan rã, một số ngành công nghiệp chính hoạt động thua lỗ đến mức xuất khẩu sản phẩm sang phương Tây với giá thấp hơn giá trị thực của nguyên liệu thô. Chi phí thép của Hungary tăng gấp đôi so với Tây Âu. Năm 1985, một phần tư ngân sách nhà nước của Hungary được dành để hỗ trợ các doanh nghiệp làm ăn kém hiệu quả. Quy hoạch chặt chẽ trong ngành công nghiệp của Bulgari đồng nghĩa với việc tiếp tục thiếu hụt trong các bộ phận khác của nền kinh tế.
Chính sách phát triển
Về mặt xã hội, 18 năm (1964-1982) lãnh đạo của Brezhnev đã chứng kiến thu nhập thực tế tăng hơn 1,5 lần. Hơn 1,6 nghìn triệu m2 không gian sống đã được vận hành và cung cấp cho hơn 160 triệu người. Đồng thời, tiền thuê nhà trung bình cho các gia đình không vượt quá 3% thu nhập của gia đình. Có khả năng chi trả chưa từng có về nhà ở, chăm sóc sức khỏe và giáo dục.
Trong một cuộc khảo sát của Viện Nghiên cứu Xã hội học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô năm 1986, 75% những người được hỏi nói rằng họ khá giả hơn 10 năm trước. Hơn 95% người trưởng thành ở Liên Xô tự coi mình là “khá khá giả”. 55% những người được khảo sát cảm thấy dịch vụ y tế được cải thiện, 46% tin rằng giao thông công cộng đã được cải thiện và 48% cho rằng tiêu chuẩn dịch vụ mà các cơ sở dịch vụ công cung cấp đã tăng lên.
Trong những năm 1957-1965, chính sách nhà ở đã trải qua một số thay đổi về thể chế cùng với quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa không phù hợp với sự gia tăng về nhà ở sau Thế chiến II. Tình trạng thiếu nhà ở ở Liên Xô tồi tệ hơn so với phần còn lại của Khối phía Đông do làn sóng di cư lớn hơn đến các thị trấn và sự tàn phá của thời chiến nhiều hơn, đồng thời trở nên tồi tệ hơn do việc Stalin từ chối đầu tư đúng mức vào nhà ở trước chiến tranh. Bởi vì khoản đầu tư như vậy nói chung là không đủ để duy trì dân số hiện có, các căn hộ phải được chia thành các đơn vị ngày càng nhỏ hơn, dẫn đến việc một số gia đình phải chia sẻ một căn hộ trước đây dành cho một gia đình.
Tiêu chuẩn trước chiến tranh trở thành một gia đình Liên Xô một phòng, với nhà vệ sinh và nhà bếp dùng chung. Diện tích không gian sống ở khu vực đô thị giảm từ 5,7 m2/người năm 1926 xuống còn 4,5 m2 năm 1940. Ở phần còn lại của Khối phía Đông trong khoảng thời gian này, số người trung bình trên một phòng là 1,8 ở Bungari (1956), 2,0 ở Tiệp Khắc (1961), 1,5 ở Hungary (1963), 1,7 ở Ba Lan (1960), 1,4 ở Romania (1966), 1,5 ở Hungary (1963), 1,7 ở Ba Lan (1960), 1,4 ở Romania (1966), 2,4 ở Nam Tư (1961) và 0,9 năm 1961 ở Đông Đức.
Sau cái chết của Stalin vào năm 1953, các hình thức “Khóa học mới” về kinh tế đã mang lại sự hồi sinh cho việc xây dựng nhà ở tư nhân. Hoạt động xây dựng tư nhân đạt đỉnh điểm vào năm 1957-1960 ở nhiều quốc gia thuộc Khối Đông Âu và sau đó suy giảm đồng thời với sự gia tăng mạnh về nhà ở của nhà nước và hợp tác xã. Đến năm 1960, tỷ lệ xây nhà trên đầu người đã tăng lên ở tất cả các quốc gia thuộc Khối phía Đông. Từ năm 1950 đến năm 1975, tình trạng thiếu hụt trầm trọng hơn nói chung là do tỷ lệ nhà ở được đầu tư giảm. Tuy nhiên, trong thời gian đó tổng số nhà ở tăng lên.
Trong 15 năm cuối cùng của giai đoạn này (1960-1975), giải pháp trọng cung được nhấn mạnh, giả định rằng các phương pháp xây dựng công nghiệp hóa và nhà ở cao tầng sẽ rẻ hơn và nhanh hơn so với nhà ở thấp tầng xây bằng gạch truyền thống. Những phương pháp như vậy yêu cầu các tổ chức sản xuất sản xuất các bộ phận đúc sẵn và các tổ chức lắp ráp chúng tại chỗ, cả hai phương pháp này các nhà quy hoạch cho rằng sẽ sử dụng một số lượng lớn lao động phổ thông – với các mối quan hệ chính trị mạnh mẽ. Việc thiếu sự tham gia của khách hàng cuối cùng, cư dân, là một yếu tố khiến chi phí xây dựng leo thang và chất lượng công trình kém. Điều này dẫn đến tỷ lệ phá dỡ cao hơn và chi phí cao hơn để sửa chữa những ngôi nhà được xây dựng kém. Ngoài ra, do chất lượng công việc kém, thị trường chợ đen cho các dịch vụ xây dựng và vật liệu không thể mua được từ các công ty độc quyền nhà nước đã phát sinh.
Ở hầu hết các quốc gia, việc hoàn thành (nhà ở mới được xây dựng) đã tăng lên mức cao nhất trong khoảng thời gian từ 1975 đến 1980 và sau đó giảm xuống do điều kiện kinh tế quốc tế ngày càng xấu đi. Điều này xảy ra ở Bulgary, Hungary, Đông Đức, Ba Lan, Romania (cũng đạt đỉnh sớm hơn vào năm 1960), Tiệp Khắc và Nam Tư trong khi Liên Xô đạt đỉnh vào năm 1960 và 1970. Trong khi từ năm 1975 đến 1986, tỷ lệ đầu tư dành cho nhà ở thực sự tăng lên ở hầu hết các nước thuộc Khối phía Đông, các điều kiện kinh tế chung dẫn đến tổng số tiền đầu tư giảm xuống hoặc trở nên trì trệ.
Việc sử dụng hệ tư tưởng xã hội chủ nghĩa trong chính sách nhà ở đã giảm sút vào những năm 1980, kéo theo sự thay đổi của các cơ quan chức năng đang xem xét nhu cầu của người dân để kiểm tra khả năng chi trả của những người dân tiềm năng. Nam Tư là duy nhất ở chỗ nó liên tục kết hợp các nguồn tài chính nhà ở tư nhân và nhà nước, nhấn mạnh hợp tác xã xây dựng tự quản lý cùng với sự kiểm soát của chính quyền trung ương.
Thiếu hụt Năm đầu tiên mà tình trạng thiếu hụt được đo lường một cách hiệu quả và tình trạng thiếu hụt vào năm 1986.
Vào cuối những năm 1980, Ba Lan có thời gian chờ đợi trung bình là 20 năm để có nhà ở trong khi Warsaw có thời gian chờ đợi từ 26 đến 50 năm. Ở Liên Xô, việc cho thuê lại bất hợp pháp diễn ra phổ biến với mức giá cắt cổ. Vào cuối các cáo buộc của Khối phía Đông về việc phân bổ sai và phân phối nhà ở bất hợp pháp đã được đưa ra trong các cuộc họp của Ủy ban Trung ương CPSU của Liên Xô.
Ở Ba Lan, các vấn đề về nhà ở là do tốc độ xây dựng chậm, chất lượng nhà kém (thậm chí còn rõ ràng hơn ở các làng) và thị trường chợ đen lớn. Ở Romania, chính sách kỹ thuật xã hội và mối quan tâm về việc sử dụng đất nông nghiệp đã buộc các thiết kế nhà ở cao tầng và mật độ cao. Ở Bulgary, sự chú trọng trước đây về nhà ở cao tầng nguyên khối đã giảm đi phần nào trong những năm 1970 và 1980. Ở Liên Xô, nhà ở có lẽ là vấn đề xã hội hàng đầu. Trong khi tỷ lệ xây dựng nhà ở của Liên Xô cao, chất lượng kém và tỷ lệ phá dỡ cao, một phần là do ngành xây dựng kém hiệu quả và thiếu cả chất lượng và số lượng vật liệu xây dựng.
Nhà ở Đông Đức bị thiếu chất lượng và thiếu lao động lành nghề, thiếu vật liệu, lô đất và giấy phép. Ở Albania theo chủ nghĩa Stalin trung thành, các dãy nhà ở (panelka) là kiểu spartan, với lối đi bộ sáu tầng là thiết kế thường xuyên nhất. Nhà ở được phân bổ bởi các công đoàn tại nơi làm việc và được xây dựng bởi những người lao động tự nguyện được tổ chức thành các lữ đoàn tại nơi làm việc. Nam Tư phải chịu quá trình đô thị hóa nhanh, phát triển không đồng bộ và tổ chức yếu kém do thiếu cấu trúc phân cấp và trách nhiệm giải trình rõ ràng, năng suất xây dựng thấp, vị trí độc quyền của các doanh nghiệp xây dựng và chính sách tín dụng không hợp lý.
Cuộc nổi dậy
Cuộc nổi dậy Đông Đức 1953
Ba tháng sau cái chết của Joseph Stalin, làn sóng di cư (Republikflucht, chảy máu chất xám) gia tăng mạnh mẽ từ Đông Đức trong nửa đầu năm 1953. Một số lượng lớn người Đông Đức đã đi về phía tây qua “lỗ hổng” duy nhất còn lại trong các hạn chế di cư của Khối phía Đông, biên giới khu vực Berlin. Chính phủ Đông Đức sau đó đã tăng “định mức” – số lượng mỗi công nhân được yêu cầu sản xuất – lên 10%. Những người Đông Đức vốn đã không hài lòng, những người có thể nhìn thấy những thành công kinh tế tương đối của Tây Đức bên trong Berlin, đã trở nên tức giận. Những công nhân xây dựng tức giận đã khởi xướng các cuộc biểu tình trên đường phố, và nhanh chóng được những người khác tham gia trong một cuộc tuần hành đến trụ sở công đoàn Berlin.
Mặc dù không có quan chức nào nói chuyện với họ tại địa điểm đó, nhưng đến 2 giờ chiều, chính phủ Đông Đức đã đồng ý rút lại mức tăng “định mức”. Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng đã leo thang đến mức các yêu cầu giờ đây mang tính chính trị, bao gồm bầu cử tự do, giải tán quân đội và từ chức chính phủ. Đến ngày 17/6, các cuộc đình công đã được ghi nhận tại 317 địa điểm liên quan đến khoảng 400.000 công nhân. Khi những người đình công đốt cháy các tòa nhà của đảng SED cầm quyền và xé lá cờ khỏi Cổng Brandenburg, Tổng thư ký SED Walter Ulbricht đã rời Berlin.
Một trường hợp khẩn cấp lớn đã được ban bố và Hồng quân Liên Xô đã xông vào một số tòa nhà quan trọng. Trong vòng vài giờ, xe tăng Liên Xô đã đến, nhưng họ không bắn ngay vào tất cả công nhân. Thay vào đó, một áp lực dần dần đã được áp dụng. Khoảng 16 sư đoàn Liên Xô với 20.000 binh sĩ từ Nhóm Lực lượng Liên Xô ở Đức sử dụng xe tăng, cũng như 8.000 thành viên Kasernierte Volkspolizei, đã được tuyển dụng. Không thể tránh hoàn toàn đổ máu, với số người chết chính thức là 21, trong khi số người thương vong thực tế có thể cao hơn nhiều. Sau đó, 20.000 vụ bắt giữ đã diễn ra cùng với 40 vụ hành quyết.
Cách mạng Hungary năm 1956
Sau cái chết của Stalin vào năm 1953, một giai đoạn phi Stalin hóa diễn ra sau đó, với nhà cải cách Imre Nagy thay thế nhà độc tài theo chủ nghĩa Stalin của Hungary Mátyás Rákosi. Đáp ứng nhu cầu phổ biến, vào tháng 10/1956, chính phủ Ba Lan đã bổ nhiệm nhà cải cách mới được phục hồi gần đây Władysław Gomułka làm Bí thư thứ nhất của Đảng Công nhân Thống nhất Ba Lan, với nhiệm vụ đàm phán nhượng bộ thương mại và cắt giảm quân số với chính phủ Liên Xô. Sau vài ngày đàm phán căng thẳng, vào ngày 19/10, Liên Xô cuối cùng đã nhượng bộ các yêu cầu cải cách của Gomułka.
Cuộc cách mạng bắt đầu sau khi các sinh viên của Đại học Kỹ thuật tổng hợp danh sách Yêu cầu của các nhà cách mạng Hungary năm 1956 và tiến hành các cuộc biểu tình ủng hộ các yêu cầu vào ngày 22/10. Các cuộc biểu tình ủng hộ đã tăng lên 200.000 vào lúc 6 giờ chiều ngày hôm sau, Các yêu cầu bao gồm các cuộc bầu cử bỏ phiếu kín miễn phí, các tòa án độc lập, các cuộc điều tra về các hoạt động của Stalin và Rákosi ở Hungary và rằng “tượng Stalin, biểu tượng của chế độ chuyên chế và áp bức chính trị của chủ nghĩa Stalin, phải được dỡ bỏ càng nhanh càng tốt”. Đến 9:30 tối, bức tượng bị lật đổ và đám đông tưng bừng ăn mừng bằng cách cắm cờ Hungary vào ủng của Stalin, đó là tất cả những gì còn lại của bức tượng. ÁVH _ được gọi, binh lính Hungary đứng về phía đám đông trước ÁVH và nổ súng vào đám đông.
Đến 2 giờ sáng ngày 24/10, theo lệnh của Bộ trưởng Quốc phòng Liên Xô Georgy Zhukov, xe tăng Liên Xô tiến vào Budapest. Người biểu tình tấn công Nghị viện buộc chính phủ phải giải tán. Một lệnh ngừng bắn được dàn xếp vào ngày 28/10, và đến ngày 30/10, hầu hết quân đội Liên Xô đã rút khỏi Budapest về các đơn vị đồn trú ở vùng nông thôn Hungary. Giao tranh gần như chấm dứt từ ngày 28/10 đến ngày 4/11, trong khi nhiều người Hungary tin rằng các đơn vị quân đội Liên Xô thực sự đang rút khỏi Hungary.
Chính phủ mới lên nắm quyền trong cuộc cách mạng đã chính thức giải tán ÁVH, tuyên bố ý định rút khỏi Hiệp ước Warsaw và cam kết tái lập các cuộc bầu cử tự do. Bộ Chính trị Liên Xô sau đó chuyển sang đè bẹp cuộc cách mạng. Vào ngày 4/11, một lực lượng lớn của Liên Xô đã xâm lược Budapest và các khu vực khác của đất nước. Nhóm kháng chiến cuối cùng kêu gọi ngừng bắn vào ngày 10/11. Hơn 2.500 người Hungary và 722 quân đội Liên Xô đã thiệt mạng và hàng nghìn người khác bị thương.
Hàng nghìn người Hungary đã bị bắt, bỏ tù và trục xuất sang Liên Xô, nhiều người không có bằng chứng. Khoảng 200.000 người Hungary đã chạy trốn khỏi Hungary, khoảng 26.000 người Hungary đã bị chính phủ János Kádár mới do Liên Xô thành lập đưa ra xét xử, và trong số đó, 13.000 người đã bị cầm tù. Imre Nagy bị hành quyết cùng với Pál Maléter và Miklós Gimes sau các phiên tòa bí mật vào tháng 6/1958. Thi thể của họ được đặt trong những ngôi mộ không được đánh dấu ở Nghĩa trang Thành phố bên ngoài Budapest. Đến tháng 1/1957, chính phủ mới do Liên Xô thành lập đã đàn áp mọi sự phản đối của công chúng.
Mùa xuân Praha và cuộc xâm lược Tiệp Khắc năm 1968
Một giai đoạn tự do hóa chính trị ở Tiệp Khắc được gọi là Mùa xuân Praha diễn ra vào năm 1968. Sự kiện này được thúc đẩy bởi một số sự kiện, bao gồm các cải cách kinh tế nhằm giải quyết suy thoái kinh tế đầu những năm 1960. Sự kiện bắt đầu vào ngày 5/1/1968, khi nhà cải cách người Slovak Alexander Dubček lên nắm quyền. Vào tháng 4, Dubček đã khởi động một “Chương trình hành động” về tự do hóa, bao gồm tăng cường tự do báo chí, tự do ngôn luận và tự do đi lại, cùng với việc chú trọng kinh tế vào hàng tiêu dùng, khả năng thành lập chính phủ đa đảng và hạn chế quyền lực của cảnh sát mật.
Phản ứng ban đầu trong Khối phía Đông là trái ngược nhau, với János Kádár của Hungary bày tỏ sự ủng hộ, trong khi nhà lãnh đạo Liên Xô Leonid Brezhnev và những người khác lo ngại về những cải cách của Dubček, điều mà họ lo ngại có thể làm suy yếu vị thế của Khối phía Đông trong Chiến tranh Lạnh. Vào ngày 3/8, đại diện của Liên Xô, Đông Đức, Ba Lan, Hungary, Bulgaria và Tiệp Khắc đã gặp nhau tại Bratislava và ký Tuyên bố Bratislava, khẳng định lòng trung thành không thể lay chuyển với chủ nghĩa Mác-Lênin và chủ nghĩa quốc tế vô sản, đồng thời tuyên bố một cuộc đấu tranh không khoan nhượng chống lại hệ tư tưởng “tư sản” và mọi lực lượng “chống chủ nghĩa xã hội”.
Vào đêm ngày 20 rạng ngày 21/8/1968, quân đội Khối phía Đông từ năm quốc gia thuộc Hiệp ước Warsaw (Liên Xô, Ba Lan, Đông Đức, Hungary và Bulgaria) xâm lược Tiệp Khắc. Cuộc xâm lược được thực hiện theo Học thuyết Brezhnev, một chính sách buộc các quốc gia thuộc Khối phía Đông phải đặt lợi ích quốc gia phụ thuộc vào lợi ích của toàn Khối và thực thi quyền can thiệp của Liên Xô nếu một quốc gia thuộc Khối phía Đông dường như chuyển sang chủ nghĩa tư bản. Cuộc xâm lược được theo sau bởi một làn sóng di cư, bao gồm khoảng 70.000 người Tiệp Khắc ban đầu chạy trốn, với tổng số cuối cùng lên tới 300.000.
Vào tháng 4/1969, Dubček được thay thế làm bí thư thứ nhất bởi Gustáv Husák và thời kỳ “bình thường hóa” bắt đầu. Husák đảo ngược các cải cách của Dubček, thanh trừng đảng của các thành viên tự do, cách chức các đối thủ khỏi chức vụ công, khôi phục quyền lực của cơ quan cảnh sát, tìm cách tái tập trung hóa nền kinh tế và tái lập quy định không cho phép bình luận chính trị trên các phương tiện truyền thông chính thống và bởi những người không được coi là có “sự tin tưởng chính trị đầy đủ”.
Giải tán
Sự kiểm soát của Liên Xô đối với Khối phía Đông lần đầu tiên được thử thách bởi cuộc đảo chính Tiệp Khắc năm 1948 và sự chia rẽ giữa Tito-Stalin về sự chỉ đạo của Cộng hòa Liên bang Nhân dân Nam Tư, Cách mạng Cộng sản Trung Quốc (1949) và sự tham gia của Trung Quốc trong Chiến tranh Triều Tiên. Sau cái chết của Stalin vào năm 1953, Chiến tranh Triều Tiên chấm dứt với Hội nghị Geneva 1954. Ở châu Âu, tình cảm chống Liên Xô đã kích động cuộc nổi dậy của Đông Đức năm 1953. Sự tan rã của Khối Đông Âu thường được cho là do bài phát biểu chống chủ nghĩa Stalin của Nikita Khrushchev về sự sùng bái cá nhân và hậu quả của nó vào năm 1956. Bài phát biểu này là một nhân tố dẫn đến cuộc Cách mạng Hungary năm 1956 mà Liên Xô đã đàn áp. Sự chia rẽ Trung-Xô đã mang lại cho Bắc Triều Tiên và Bắc Việt Nam nhiều độc lập hơn từ cả hai bên và tạo điều kiện cho sự chia rẽ Albania-Liên Xô. Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba đã bảo vệ Cách mạng Cuba khỏi bị Hoa Kỳ đẩy lui nhưng Fidel Castro ngày càng trở nên độc lập khỏi ảnh hưởng của Liên Xô sau đó, đáng chú ý nhất là trong cuộc can thiệp của Cuba vào Angola năm 1975. Năm 1975, cộng sản chiến thắng ở Đông Dương thuộc Pháp cũ sau khi Chiến tranh Việt Nam kết thúc đã mang lại cho Khối Đông Âu sự tự tin mới sau khi khối này bị lung lay bởi cuộc xâm lược Tiệp Khắc năm 1968 của nhà lãnh đạo Liên Xô Leonid Brezhnev nhằm đàn áp Mùa xuân Praha. Điều này dẫn đến việc Cộng hòa Nhân dân Albania rút khỏi Hiệp ước Warsaw, một thời gian ngắn liên kết với Trung Quốc của Mao Trạch Đông cho đến khi Trung Quốc-Albania chia rẽ.
Theo Học thuyết Brezhnev, Liên Xô bảo lưu quyền can thiệp vào các quốc gia xã hội chủ nghĩa khác. Đáp lại, Trung Quốc tiến về phía Hoa Kỳ sau cuộc xung đột biên giới Trung-Xô và sau đó cải cách và tự do hóa nền kinh tế của mình trong khi Khối phía Đông chứng kiến Kỷ nguyên trì trệ so với Thế giới thứ nhất tư bản chủ nghĩa. Chiến tranh Liên Xô-Afghanistan trên danh nghĩa đã mở rộng Khối phía Đông, nhưng cuộc chiến tỏ ra không thể thắng và quá tốn kém đối với Liên Xô, bị thách thức ở Đông Âu bởi sự phản kháng dân sự của Đoàn kết. Vào cuối những năm 1980, nhà lãnh đạo Liên Xô Mikhail Gorbachev theo đuổi các chính sách glasnost (cởi mở) và perestroika (tái cấu trúc) để cải cách Khối phía Đông và chấm dứt Chiến tranh Lạnh vốn gây ra tình trạng bất ổn trong toàn khối.
Từ giữa đến cuối những năm 1980, Liên Xô suy yếu dần dần ngừng can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia thuộc Khối Đông Âu và nhiều phong trào đòi độc lập đã diễn ra.
Sau sự trì trệ của Brezhnev, nhà lãnh đạo Liên Xô có đầu óc cải cách Mikhail Gorbachev vào năm 1985 đã báo hiệu xu hướng tự do hóa lớn hơn. Gorbachev bác bỏ Học thuyết Brezhnev, cho rằng Moscow sẽ can thiệp nếu chủ nghĩa xã hội bị đe dọa ở bất kỳ quốc gia nào. Ông đã công bố cái được gọi đùa là “Học thuyết Sinatra” sau bài hát “My Way” của ca sĩ để cho phép các quốc gia Trung và Đông Âu tự quyết định công việc nội bộ của họ trong thời kỳ này.
Gorbachev khởi xướng chính sách glasnost (cởi mở) ở Liên Xô, và nhấn mạnh sự cần thiết của perestroika (tái cơ cấu kinh tế). Liên Xô đang gặp khó khăn về kinh tế sau cuộc chiến dài ở Afghanistan và không có nguồn lực để kiểm soát Trung và Đông Âu.
Sự khởi đầu của sự tan rã của Khối phía Đông có thể là do việc mở cửa khẩu giữa Áo và Hungary tại Cuộc dã ngoại Liên châu Âu vào tháng 8/1989. Năm 1990, Đông Đức thống nhất với Tây Đức sau sự sụp đổ của Bức tường Berlin năm 1989. Không giống như các nhà lãnh đạo Liên Xô trước đây vào năm 1953, 1956 và 1968, Gorbachev từ chối sử dụng vũ lực để chấm dứt các cuộc Cách mạng năm 1989 chống lại sự cai trị của chủ nghĩa Mác-Lênin ở Đông Âu. Sự sụp đổ của Bức tường Berlin và sự kết thúc của Hiệp ước Warsaw đã truyền bá những lý tưởng dân tộc chủ nghĩa và tự do khắp Liên Xô. Năm 1991, giới tinh hoa cộng sản bảo thủ đã phát động một âm mưu đảo chính của Liên Xô, đẩy nhanh việc chấm dứt chế độ cai trị của chủ nghĩa Mác-Lênin ở Đông Âu. Tuy nhiên, các cuộc biểu tình tại Quảng trường Thiên An Môn năm 1989 ở Trung Quốc đã bị chính quyền cộng sản ở đó đàn áp dữ dội, chính quyền này vẫn duy trì quyền lực.
Năm 1989, một làn sóng cách mạng, đôi khi được gọi là “Mùa thu của các quốc gia”, quét qua Khối phía Đông.
Những cải cách lớn diễn ra ở Hungary sau khi János Kádár được thay thế làm Tổng Bí thư Đảng Cộng sản vào năm 1988. Tại Ba Lan vào tháng 4/1989, tổ chức Công đoàn Đoàn kết được hợp pháp hóa và được phép tham gia bầu cử quốc hội. Nó đã chiếm được 99% số ghế quốc hội có sẵn.
Việc mở Bức màn sắt giữa Áo và Hungary tại Cuộc dã ngoại Liên châu Âu vào ngày 19/8/1989 sau đó đã tạo ra một phản ứng dây chuyền, cuối cùng thì không còn Đông Đức nữa và Khối phía Đông đã tan rã. Quảng cáo rộng rãi cho chuyến dã ngoại đã lên kế hoạch đã được thực hiện bằng áp phích và tờ rơi giữa những người đi nghỉ ở CHDC Đức ở Hungary. Chi nhánh Áo của Paneuropean Union, lúc đó do Karl von Habsburg đứng đầu, đã phân phát hàng nghìn tờ quảng cáo mời họ đi dã ngoại gần biên giới ở Sopron. Đây là cuộc di chuyển lớn nhất khỏi Đông Đức kể từ khi Bức tường Berlin được xây dựng vào năm 1961. Sau chuyến dã ngoại, dựa trên ý tưởng của Otto von Habsburg để kiểm tra phản ứng của Liên Xô và Mikhail Gorbachev trước việc mở cửa biên giới, hàng chục nghìn người Đông Đức được giới truyền thông đưa tin đã lên đường tới Hungary. Hungary sau đó không còn chuẩn bị sẵn sàng để đóng cửa hoàn toàn biên giới của mình hoặc giao cho quân đội biên giới của mình sử dụng vũ lực. Erich Honecker đã viết cho Daily Mirror về buổi dã ngoại Paneuropa: “Habsburg đã phân phát tờ rơi đến tận Ba Lan, trên đó những người đi nghỉ ở Đông Đức được mời đi dã ngoại. Khi đến buổi dã ngoại, họ được tặng quà, đồ ăn và Deutsche Mark, sau đó họ bị thuyết phục đến phương Tây”. Giới lãnh đạo CHDC Đức ở Đông Berlin không dám phong tỏa hoàn toàn biên giới nước mình và Liên Xô cũng không có phản ứng gì. Do đó, khuôn khổ của Khối phía Đông đã bị phá vỡ.
Vào ngày 9/11/1989, sau các cuộc biểu tình rầm rộ ở Đông Đức và nới lỏng các hạn chế biên giới ở Tiệp Khắc, hàng chục nghìn người Đông Berlin tràn vào các trạm kiểm soát dọc theo Bức tường Berlin và vượt qua Tây Berlin. Các phần của bức tường bị phá bỏ, dẫn đến sự thống nhất của nước Đức vào ngày 3/10/1990; vào khoảng thời gian này, hầu hết những gì còn lại của bức tường đã bị phá bỏ. Tại Bulgari, một ngày sau khi hàng loạt người vượt qua Bức tường Berlin, nhà lãnh đạo Todor Zhivkov bị Bộ Chính trị lật đổ và thay thế bằng Petar Mladenov.
Tại Tiệp Khắc, sau các cuộc biểu tình của khoảng nửa triệu người Séc và Slovakia đòi các quyền tự do và một cuộc tổng đình công, các nhà chức trách, vốn đã cho phép du lịch đến phương Tây, đã bãi bỏ các điều khoản đảm bảo vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản cầm quyền. Tổng thống Gustáv Husák đã bổ nhiệm chính phủ phần lớn không cộng sản đầu tiên ở Tiệp Khắc kể từ năm 1948 và từ chức trong cái được gọi là Cách mạng Nhung.
Từ năm 1971, Romania đã đảo ngược chương trình phi Stalin hóa. Sau các cuộc biểu tình ngày càng tăng của công chúng, nhà độc tài Nicolae Ceaușescu đã ra lệnh tổ chức một cuộc biểu tình quần chúng ủng hộ ông ta bên ngoài trụ sở Đảng Cộng sản ở Bucharest, nhưng các cuộc biểu tình quần chúng chống lại Ceaușescu vẫn tiếp tục. Quân đội Romania đứng về phía những người biểu tình và chống lại Ceaușescu. Họ hành quyết anh ta sau một phiên tòa ngắn ba ngày sau đó.
Ngay cả trước những năm cuối cùng của Khối Đông Âu, tất cả các quốc gia trong Hiệp ước Warsaw không phải lúc nào cũng hoạt động như một khối thống nhất. Ví dụ, cuộc xâm lược Tiệp Khắc năm 1968 đã bị Romania lên án và từ chối tham gia. Albania đã rút khỏi Hiệp ước và Khối phía Đông hoàn toàn, để đối phó với cuộc xâm lược. Ở Campuchia, chế độ cộng sản kết thúc vào năm 1992 và chế độ quân chủ được khôi phục vào năm 1993.
Các quốc gia cộng sản duy nhất còn tồn tại là Trung Quốc, Việt Nam, Cuba và Lào. Kinh nghiệm nhà nước-xã hội chủ nghĩa của họ phù hợp hơn với quá trình phi thực dân hóa từ Phương Bắc Toàn cầu và chống chủ nghĩa đế quốc đối với phương Tây thay vì sự chiếm đóng của Hồng quân đối với Khối phía Đông trước đây. Syria vẫn được lãnh đạo bởi ban lãnh đạo tân Ba’athist giống như trong Chiến tranh Lạnh, mặc dù đây không phải là một quốc gia theo chủ nghĩa Mác-Lênin. Cả năm bang đều áp dụng cải cách kinh tế ở các mức độ khác nhau. Trung Quốc và Việt Nam thường được mô tả là tư bản nhà nước nhiều hơn so với Cuba và Lào truyền thống hơn. Ngoại lệ là Bắc Triều Tiên, nơi tất cả các tham chiếu đến chủ nghĩa Mác-Lênin trong hệ tư tưởng dân tộc chủ nghĩa Juche của nước này dần dần bị loại bỏ. Trước đây đây là trường hợp của các quốc gia hậu Xô viết Kazakhstan cho đến năm 2022, Uzbekistan cho đến năm 2016, Turkmenistan cho đến năm 2006, Kyrgyzstan cho đến năm 2005, Azerbaijan và Georgia cho đến năm 2003, Armenia cho đến năm 1998, Moldova cho đến năm 1997, Ukrainia và Belarus cho đến năm 1994, Tajikistan cho đến năm 1992. Tất cả các tổng thống của nước Nga hậu Xô Viết là thành viên của Đảng Cộng sản Liên Xô (Boris Yeltsin trước năm 1990, Vladimir Putin và Dmitry Medvedev trước năm 1991). Azerbaijan là một quốc gia có đảng thống trị độc đoán và Triều Tiên là quốc gia độc đảng toàn trị do những người thừa kế của các nhà lãnh đạo Khối phía Đông của họ lãnh đạo, nhưng cả hai đều đã chính thức loại bỏ nội dung đề cập đến chủ nghĩa cộng sản khỏi hiến pháp của họ.
Di sản
Hậu quả
Viết vào năm 2016, nhà sử học người Đức Philipp Ther khẳng định rằng các chính sách tân tự do hóa, bãi bỏ quy định và tư nhân hóa “có tác động thảm khốc đối với các quốc gia thuộc Khối Xô Viết cũ” và việc áp dụng “liệu pháp sốc” lấy cảm hứng từ Đồng thuận Washington ít liên quan đến tăng trưởng kinh tế trong tương lai.
Ước tính có khoảng 7 triệu ca tử vong sớm ở Liên Xô cũ sau khi nó sụp đổ, riêng ở Nga có khoảng 4 triệu ca. Nga đã trải qua sự sụt giảm lớn nhất về tuổi thọ trong thời bình trong lịch sử được ghi lại sau sự sụp đổ của Liên Xô. Các học giả Kristen Ghodsee và Mitchell A. Orenstein đã gọi đây là “vành đai tử vong của Liên Xô cũ ở châu Âu” và khẳng định rằng nó có thể tránh được bằng cách thực hiện “can thiệp chính sách y tế tích cực” có thể đã “ngăn chặn hàng chục nghìn ca tử vong quá mức”.
Nghèo đói tăng vọt sau khi Liên Xô sụp đổ; vào cuối những năm 1990, số người sống dưới chuẩn nghèo quốc tế đã tăng từ 3% trong giai đoạn 1987-88 lên 20%, tương đương khoảng 88 triệu người. Chỉ 4% dân số trong khu vực sống với mức 4 đô-la một ngày hoặc ít hơn trước khi Liên Xô tan rã, nhưng đến năm 1994, con số này tăng vọt lên 32%. Tại Nga, các chính sách thắt lưng buộc bụng và tư nhân hóa nhanh chóng do Quỹ tiền tệ quốc tế hậu thuẫn của Boris Yeltsin đã dẫn đến tỷ lệ thất nghiệp tăng lên hai con số và một nửa dân số Nga rơi vào cảnh túng quẫn từ đầu đến giữa những năm 1990.
Tội phạm, sử dụng rượu, ma túy và tự tử đều tăng vọt sau khi Khối phía Đông sụp đổ. GDP đã giảm tới 50% ở một số nước cộng hòa trong những năm 1990. Đến năm 2000, GDP của Nga là từ 30 đến 50% sản lượng trước khi sụp đổ. Hầu như tất cả các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ đều có thể xoay chuyển nền kinh tế của họ và tăng GDP lên gấp nhiều lần so với thời Liên Xô.
Ngược lại, các quốc gia Trung Âu thuộc Khối Đông Âu cũ – Ba Lan, Hungary, Cộng hòa Séc và Slovakia – cho thấy tuổi thọ tăng đáng kể từ những năm 1990 trở đi, so với gần 30 năm trì trệ dưới chế độ Cộng sản. Bulgary và Romania đã đi theo xu hướng này sau khi đưa ra những cải cách kinh tế nghiêm túc hơn vào cuối những năm 1990. Vào đầu thế kỷ, hầu hết các nền kinh tế của họ đều có tốc độ tăng trưởng mạnh, được thúc đẩy bởi sự mở rộng của Liên minh châu Âu vào năm 2004 và 2007, trong đó chứng kiến Ba Lan, Cộng hòa Séc, Slovakia, Hungary, các nước vùng Baltic, Romania và Bulgaria được kết nạp vào Liên minh châu Âu. Điều này dẫn đến những cải thiện đáng kể về mức sống, chất lượng cuộc sống, sức khỏe con người và hiệu quả kinh tế ở các quốc gia Trung Âu hậu Cộng sản, so với thời kỳ cuối và đầu thời kỳ hậu Cộng sản. Một số quốc gia thuộc Khối Đông Âu trước đây thậm chí đã trở nên giàu có hơn một số quốc gia Tây Âu nhất định trong những thập kỷ kể từ năm 1989. Năm 2006, Cộng hòa Séc được cho là đã trở nên giàu có hơn Bồ Đào Nha, điều này cũng được báo cáo là đúng với Ba Lan vào năm 2019.
Một cuộc thăm dò năm 2009 của Trung tâm Nghiên cứu Pew cho thấy 72% người Hungary và 62% người Ukraine và người Bulgari cảm thấy rằng cuộc sống của họ trở nên tồi tệ hơn sau năm 1989, khi thị trường tự do chiếm ưu thế. Một cuộc thăm dò tiếp theo của Trung tâm nghiên cứu Pew vào năm 2011 cho thấy 45% người Litva, 42% người Nga và 34% người Ukraine tán thành việc chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường. Viết vào năm 2018, các học giả Kristen R. Ghodsee và Scott Sehon khẳng định rằng “các cuộc thăm dò sau đó và nghiên cứu định tính trên khắp Nga và Đông Âu xác nhận sự tồn tại dai dẳng của những quan điểm này khi sự bất mãn của người dân đối với những lời hứa thất bại về sự thịnh vượng của thị trường tự do ngày càng tăng, đặc biệt là ở những người lớn tuổi”.
Tuy nhiên, Khảo sát nghiên cứu Pew năm 2019 về dư luận châu Âu tiết lộ rằng đại đa số cựu công dân Khối Đông Âu bên ngoài Nga và Ukraine đã tán thành quá trình chuyển đổi sang nền dân chủ đa đảng và nền kinh tế thị trường tự do. 85% người Ba Lan và Đông Đức, 82% người Séc, 74% người Slovak, 72% người Hungary và 70% người Litva tán thành việc chuyển đổi sang nền dân chủ đa đảng, trong khi tỷ lệ tương ứng là 85%, 83%, 76%, 71%, 70% và 69% tán thành việc chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường.
Viện Cato của tổ chức tư vấn theo chủ nghĩa tự do đã tuyên bố rằng các phân tích được thực hiện về các quốc gia hậu cộng sản trong những năm 1990 là “quá sớm” và “rằng những nhà cải cách sớm và nhanh chóng vượt xa những nhà cải cách dần dần” về GDP bình quân đầu người, Chỉ số Phát triển Con người của Liên Hợp Quốc, tự do chính trị và phát triển các thể chế tốt hơn. Viện cũng tuyên bố rằng quá trình tư nhân hóa ở Nga là “thiếu sót sâu sắc” do cải cách của Nga “kém nhanh hơn nhiều” so với các nước Trung Âu và các nước vùng Baltic./.
