Lực lượng sản xuất (tiếng Anh – productive forces hay productive powers hay forces of production, tiếng Đức – Produktivkräfte) là một ý tưởng trung tâm trong chủ nghĩa Mác và chủ nghĩa duy vật lịch sử.
Trong lời phê phán của Karl Marx và Friedrich Engels về kinh tế chính trị, nó đề cập đến sự kết hợp giữa các phương tiện lao động (công cụ, máy móc, đất đai, cơ sở hạ tầng…) với sức lao động của con người. Marx và Engels có lẽ đã lấy khái niệm này từ tham chiếu của Adam Smith về “sức sản xuất của lao động”, mặc dù nhà kinh tế chính trị người Đức Friedrich List cũng đề cập đến khái niệm “sức sản xuất” trong The National System of Political Economy (1841).
Tất cả các lực lượng được con người áp dụng trong quá trình sản xuất (cơ thể và não bộ, công cụ và kỹ thuật, vật liệu, tài nguyên, chất lượng hợp tác của công nhân và thiết bị) đều được bao hàm trong khái niệm này, bao gồm cả các chức năng quản lý và kỹ thuật không thể thiếu về mặt kỹ thuật đối với sản xuất (trái ngược với các chức năng kiểm soát xã hội). Kiến thức của con người cũng có thể là một lực lượng sản xuất.
Cùng với quan hệ sản xuất xã hội và kỹ thuật, lực lượng sản xuất hợp thành phương thức sản xuất đặc thù về mặt lịch sử.
Nhân công
Karl Marx nhấn mạnh rằng với một số ít trường hợp ngoại lệ, phương tiện lao động không phải là lực lượng sản xuất trừ khi chúng thực sự được vận hành, duy trì và bảo tồn bởi lao động con người đang sống. Nếu không sử dụng lao động con người đang sống, tình trạng thể chất và giá trị của chúng sẽ xấu đi, mất giá hoặc bị phá hủy (ví dụ như một thị trấn ma hoặc mất giá vốn do hành động đình công). Đồng thời, những phát triển công nghệ đóng vai trò là phương tiện sản xuất sẽ không tồn tại nếu không có cái mà Marx gọi là “trí tuệ chung”, sự đổi mới và công nghiệp của con người thúc đẩy sự phát triển công nghiệp.
Bản thân vốn, là một trong những yếu tố sản xuất, được xem trong xã hội tư bản như một lực lượng sản xuất theo đúng nghĩa của nó, độc lập với lao động, một chủ thể có “cuộc sống riêng”. Thật vậy, Marx thấy bản chất của cái mà ông gọi là “mối quan hệ vốn” được tóm tắt bằng hoàn cảnh “vốn mua lao động”, tức là quyền sở hữu tài sản để kiểm soát năng lượng và thời gian lao động của con người, và do đó là quyền sở hữu “vật” vô tri để thực hiện quyền lực tự chủ đối với con người. Điều không được nhìn nhận là quyền lực của vốn phụ thuộc vào sự hợp tác của con người trong trường hợp cuối cùng.
“Việc sản xuất ra sự sống, cả của chính mình trong lao động và của sự sống mới trong quá trình sinh sản… xuất hiện như một mối quan hệ kép: một mặt là mối quan hệ tự nhiên, mặt khác là mối quan hệ xã hội. Theo xã hội, chúng ta hiểu sự hợp tác của nhiều cá nhân, bất kể trong điều kiện nào, theo cách nào và vì mục đích gì. Từ đó suy ra rằng một phương thức sản xuất hoặc giai đoạn công nghiệp nhất định luôn kết hợp với một phương thức hợp tác hoặc giai đoạn xã hội nhất định, và phương thức hợp tác này tự nó là một “lực lượng sản xuất”.
Sức mạnh sản xuất của sự hợp tác được xem là sức mạnh sản xuất của tư bản, vì chính tư bản là thứ tổ chức con người một cách cưỡng bức, chứ không phải con người tổ chức tư bản. Marx coi đây là sự vật hóa tối cao (supreme reification).
Không giống như kinh tế học cổ điển Anh, kinh tế học Marx phân loại vốn tài chính là một yếu tố của quan hệ sản xuất, chứ không phải là các yếu tố hoặc lực lượng sản xuất (không phải là một vật, mà là một mối quan hệ xã hội giữa những người, được thiết lập bởi tính công cụ của vật).
Lực lượng phá hoại
Marx và Engels không tin rằng lịch sử loài người có sự phát triển liên tục của lực lượng sản xuất. Thay vào đó, sự phát triển của lực lượng sản xuất được đặc trưng bởi các xung đột xã hội. Một số lực lượng sản xuất đã phá hủy các lực lượng sản xuất khác, đôi khi các kỹ thuật sản xuất bị mất hoặc bị phá hủy, và đôi khi các lực lượng sản xuất có thể biến thành các lực lượng hủy diệt: “Lực lượng sản xuất phát triển cao ít được bảo vệ khỏi sự hủy diệt hoàn toàn như thế nào, ngay cả khi có một nền thương mại tương đối rộng lớn, đã được chứng minh bởi người Phoenicia, những người mà các phát minh của họ phần lớn đã bị mất trong một thời gian dài do quốc gia này bị loại khỏi thương mại, bị Alexander chinh phục và sự suy tàn sau đó của nó. Tương tự như vậy, ví dụ, tranh thủy tinh ở thời Trung cổ. Chỉ khi thương mại trở thành thương mại thế giới và có nền công nghiệp quy mô lớn làm cơ sở, khi tất cả các quốc gia bị lôi kéo vào cuộc đấu tranh cạnh tranh, thì sự tồn tại lâu dài của các lực lượng sản xuất có được mới được đảm bảo. (…) Cạnh tranh sớm buộc mọi quốc gia muốn giữ lại vai trò lịch sử của mình phải bảo vệ sản phẩm sản xuất của mình bằng các quy định hải quan được đổi mới (các loại thuế cũ không còn hiệu lực đối với ngành công nghiệp lớn nữa) và ngay sau đó đưa ngành công nghiệp lớn vào diện chịu thuế bảo hộ. Ngành công nghiệp lớn đã phổ cập cạnh tranh bất chấp các biện pháp bảo hộ này (đó là thương mại tự do thực tế; thuế bảo hộ chỉ là biện pháp tạm thời, một biện pháp phòng thủ trong thương mại tự do), thiết lập các phương tiện truyền thông và thị trường thế giới hiện đại, đưa thương mại phụ thuộc vào chính nó, biến mọi vốn thành vốn công nghiệp, và do đó tạo ra sự lưu thông nhanh chóng (phát triển hệ thống tài chính) và sự tập trung vốn. Bằng sự cạnh tranh phổ cập, nó buộc mọi cá nhân phải dồn hết sức lực của mình vào đó. Nó phá hủy hết mức có thể hệ tư tưởng, tôn giáo, đạo đức… và ở những nơi không thể làm được điều này, nó biến chúng thành một lời nói dối rõ ràng. Nó tạo ra lịch sử thế giới lần đầu tiên, trong chừng mực nó khiến mọi quốc gia văn minh và mọi thành viên riêng lẻ của họ phụ thuộc vào sự thỏa mãn nhu cầu của toàn thế giới, do đó phá hủy tính loại trừ tự nhiên trước đây của các quốc gia riêng biệt. Nó khiến khoa học tự nhiên phụ thuộc vào tư bản và lấy đi từ sự phân công lao động hình ảnh cuối cùng về bản chất tự nhiên của nó. Nó phá hủy sự tăng trưởng tự nhiên nói chung, trong chừng mực có thể khi lao động còn tồn tại, và giải quyết mọi mối quan hệ tự nhiên thành mối quan hệ tiền tệ. Thay cho các thị trấn phát triển tự nhiên, nó tạo ra các thành phố công nghiệp lớn, hiện đại mọc lên chỉ sau một đêm. Bất cứ nơi nào nó thâm nhập, nó phá hủy các nghề thủ công và mọi giai đoạn trước đó của ngành công nghiệp. Nó hoàn thành chiến thắng của thị trấn thương mại đối với nông thôn. Tiền đề đầu tiên của nó là hệ thống tự động. Sự phát triển của nó đã tạo ra một khối lượng lớn lực lượng sản xuất, mà sở hữu tư nhân trở thành một xiềng xích giống như hội đồng đối với sản xuất và xưởng nhỏ ở nông thôn đối với nghề thủ công đang phát triển. Những lực lượng sản xuất này chỉ nhận được sự phát triển một chiều theo hệ thống sở hữu tư nhân và trở thành lực lượng phá hoại đối với phần lớn; hơn nữa, rất nhiều lực lượng như vậy không thể tìm thấy ứng dụng nào trong hệ thống này. (…) từ quan niệm về lịch sử mà chúng ta đã phác họa, chúng ta rút ra những kết luận sau: (1) Trong quá trình phát triển của lực lượng sản xuất, có một giai đoạn mà lực lượng sản xuất và phương tiện giao tiếp xuất hiện, theo các mối quan hệ hiện có, chúng chỉ gây ra tác hại và không còn là lực lượng sản xuất nữa mà là lực lượng hủy diệt (máy móc và tiền bạc); và liên quan đến điều này, một giai cấp được triệu tập, giai cấp này phải gánh chịu mọi gánh nặng của xã hội mà không được hưởng những lợi ích của nó, giai cấp bị trục xuất khỏi xã hội, bị buộc phải đối đầu quyết liệt nhất với tất cả các giai cấp khác; một giai cấp hình thành nên phần lớn tất cả các thành viên của xã hội và từ đó phát sinh ý thức về sự cần thiết của một cuộc cách mạng cơ bản, ý thức cộng sản, tất nhiên có thể, cũng nảy sinh giữa các giai cấp khác thông qua việc chiêm nghiệm về tình hình của giai cấp này. (…) Đối với cả việc sản xuất trên quy mô lớn ý thức cộng sản này, và đối với sự thành công của chính sự nghiệp, việc thay đổi con người trên quy mô lớn là điều cần thiết, một sự thay đổi chỉ có thể diễn ra trong một phong trào thực tiễn, một cuộc cách mạng; do đó, cuộc cách mạng này là cần thiết, không chỉ vì giai cấp thống trị không thể bị lật đổ theo bất kỳ cách nào khác, mà còn vì giai cấp lật đổ nó, chỉ trong một cuộc cách mạng mới có thể thành công trong việc tự giải thoát mình khỏi mọi bùn lầy của thời đại và trở nên phù hợp để xây dựng lại xã hội”. (Trích “Hệ tư tưởng Đức”)
Định nghĩa của chủ nghĩa Marx-Lenin ở Liên Xô
Viện Kinh tế của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, sách giáo khoa (1957, trang xiv) nói rằng “lực lượng sản xuất phản ánh mối quan hệ của con người với các đối tượng và lực lượng của thiên nhiên được sử dụng để sản xuất ra của cải vật chất”. Trong khi lực lượng sản xuất là hoạt động của con người, khái niệm lực lượng sản xuất bao gồm khái niệm rằng công nghệ làm trung gian cho mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên. Lực lượng sản xuất không bao gồm chủ thể lao động (nguyên liệu thô hoặc vật liệu từ thiên nhiên đang được xử lý). Lực lượng sản xuất không giống với tư liệu sản xuất. Marx xác định ba thành phần của sản xuất: lao động của con người, chủ thể lao động và tư liệu lao động (1967, trang 174). Lực lượng sản xuất là sự kết hợp giữa lao động của con người và tư liệu lao động; tư liệu sản xuất là sự kết hợp giữa chủ thể lao động và tư liệu lao động. (Viện Kinh tế của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, 1957, trang xiii).
Mặt khác, Bách khoa toàn thư Liên Xô vĩ đại (1969-1978) nêu rõ: “Lực lượng sản xuất chính của xã hội là con người – những người tham gia vào sản xuất xã hội, hay những người lao động và quần chúng lao động nói chung” (K. Marx và F. Engels, tập 46, phần 1, tr. 403; VI Lenin, ấn bản lần thứ 5, tập 38, tr. 359).
“Thông qua việc sử dụng sức lao động có mục đích vào hoạt động lao động, con người “vật thể hóa” hoặc nhập thể vào thế giới vật chất. Các yếu tố vật chất của lực lượng sản xuất (phương tiện sản xuất và phương tiện tiêu dùng) là sản phẩm của lý trí và lao động của con người. Phương tiện sản xuất bao gồm phương tiện lao động, truyền ảnh hưởng của con người vào thiên nhiên, và đối tượng lao động, mà lao động của con người được áp dụng. Các thành phần quan trọng nhất của phương tiện lao động là các công cụ lao động (ví dụ, công cụ, thiết bị và máy móc)”. (Trích từ Lực lượng sản xuất. – Bách khoa toàn thư Xô Viết vĩ đại: gồm 30 tập. – Moscow: “Bách khoa toàn thư Xô Viết”, 1969-1978; Phiên bản web tiếng Anh của bài viết; phiên bản gốc bằng tiếng Nga)
Theo đó, lực lượng sản xuất có cấu trúc như sau:
– Con người (sức lao động của con người).
– Phương tiện (yếu tố vật chất của lực lượng sản xuất).
+ Phương tiện sản xuất (phương tiện lao động (công cụ lao động); đối tượng lao động (còn gọi là chủ thể lao động).
+ Phương tiện tiêu thụ.
Chủ nghĩa Marx ở Liên Xô đóng vai trò là mô hình triết học cốt lõi hoặc nền tảng, và đã phát triển thành một khoa học. Vì vậy, các quan điểm, giả thuyết và cách tiếp cận khác nhau đã được thảo luận rộng rãi, thử nghiệm và tinh chỉnh theo thời gian.
Sự hiện thực hóa công nghệ
Những cách giải thích khác, đôi khi chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại và khái niệm sùng bái hàng hóa, ngược lại, nhấn mạnh đến sự vật hóa sức mạnh của công nghệ, được cho là xảy ra thông qua việc tách biệt kỹ thuật khỏi người sản xuất và bằng cách gán ghép sai lầm sức mạnh của con người cho công nghệ như một lực lượng tự chủ, kết quả là quan điểm về sự tiến bộ công nghệ tất yếu và không thể ngăn cản, vượt ra ngoài mọi sự kiểm soát của con người và không bị ảnh hưởng bởi sự lựa chọn của con người.
Đổi lại, điều này được cho là có tác dụng tự nhiên hóa và hợp pháp hóa các sắp xếp xã hội do con người tạo ra, bằng cách khẳng định rằng về mặt kỹ thuật, chúng là điều tất yếu. Sai lầm ở đây có vẻ là các mối quan hệ xã hội giữa con người bị nhầm lẫn và bị gộp chung với các mối quan hệ kỹ thuật giữa con người và sự vật, và các mối quan hệ vật thể giữa các sự vật; nhưng sai lầm này được cho là kết quả tự phát của hoạt động của một thị trường toàn cầu và quá trình thương mại hóa.
Năng suất
Khái niệm lực lượng sản xuất của Marx cũng có liên quan đến các cuộc thảo luận trong kinh tế về ý nghĩa và phép đo năng suất.
Kinh tế học hiện đại lý thuyết hóa năng suất theo sản phẩm cận biên của các yếu tố sản xuất. Marx lý thuyết hóa năng suất trong phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa theo quan hệ xã hội và kỹ thuật của sản xuất, với khái niệm về thành phần hữu cơ của vốn và giá trị sản phẩm. Ông cho rằng không có quan điểm hoàn toàn trung lập nào về năng suất có thể có; cách định nghĩa năng suất phụ thuộc vào các giá trị và lợi ích mà mọi người có. Do đó, các tầng lớp xã hội khác nhau có các khái niệm khác nhau về năng suất phản ánh vị thế của riêng họ trong cuộc sống và tạo ra các khái niệm khác nhau về lao động có năng suất và không có năng suất.
Bối cảnh Trung Quốc
Năm 1984, Đặng Tiểu Bình tuyên bố “nhiệm vụ cơ bản của giai đoạn xã hội chủ nghĩa là phát triển lực lượng sản xuất”. Đối với Đặng “chỉ bằng cách không ngừng phát triển lực lượng sản xuất, một đất nước mới có thể dần dần trở nên hùng mạnh và thịnh vượng, với mức sống ngày càng tăng”.
Đặng Tiểu Bình năm 1988 đã mô tả khoa học và công nghệ là lực lượng sản xuất chính. Ý tưởng này đã được đưa vào Lý thuyết của Đặng Tiểu Bình./.
